ორი ბიბლიოთეკის ამბავი | გიგა ზედანია - Batumelebi • bookmobile, მოგზაური ბიბლიოთეკა, • batumelebi.ge

ავტორი: გიგა ზედანია, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი
__

ჩემს ცხოვრებაში ორმა ბიბლიოთეკამ ითამაშა გადამწყვეტი როლი. ეს იყო მაშინ, როცა იდგა საუკეთესო დროებაც და ყველაზე უარესი დროებაც. ამიტომაც სიამოვნებით ვერთვები ინიციატივაში, რომლის მიზანიც მაღალმთიანი აჭარის ბიბლიოთეკების წიგნებით – ანუ, როგორც ბიბლიოთეკარები ამბობენ, წიგნადი ფონდით – შევსებაა.

დავიწყოთ აღიარებით: პირველი, რასაც ვაკეთებ ოთახში შესვლისას – ვუახლოვდები წიგნების თაროებს, თუ იქ ისინი არის. ბიბლიოთეკა მასპინძლის შეფასების უმოკლესი გზაა – მაგრამ ბიბლიოფილს საშუალება მიზნად ექცევა და, საბოლოო ჯამში, ის ადამიანი კი არ აინტერესებს, რომელიც წიგნებს ფლობს, არამედ თავად წიგნები. ნაცნობი წიგნებისათვის თვალის შევლებაც კი სიამოვნებაა, არაფერი რომ ვთქვათ იმ აღელვებაზე, რომელსაც უცნობი ტექსტები იწვევენ.

ჰოდა, უკვე წლებია, ქართული კერძო ბიბლიოთეკების გადათვალიერებისას ერთი უცნაურობა მხვდება თვალში – ქართველი წიგნის მკითხველი – ან, უფრო ზუსტი თუ ვიქნებით, წიგნის მყიდველი – წიგნად მხოლოდ მხატვრულ ლიტერატურას მიიჩნევს. თაროები სავსეა კამიუს, მაქს ფრიშის თუ რომელიმე მესამეხარისხოვანი ჰოლანდიელი მწერლის რომანებით. მაგრამ მათ გვერდზე თითქმის არასოდეს დევს ის, რასაც ინგლისურად ჰქვია nonfiction, ხოლო ქართულად იმაზე კარგი შესატყვისი ვერ მომიძებნია, ვიდრე „არამხატვრული ლიტერატურა“. ნონფიქშენი მოიცავს ყველა წიგნს, რომელიც არაა გამონაგონის თხრობასთან კავშირში. ისტორია, ბიოგრაფია, მეცნიერება თუ ფილოსოფია – ეს ყოველივე ნონფიქშენია. ქართველი მკითხველი ამ ჟანრს ნაკლებად ეტანება, რადგან ბოლო დრომდე ქართული გამომცემლობები მას ყურადღებას ასევე ნაკლებად აქცევდნენ აქცევდნენ.

ეს იმ ტენდენციის გამოვლინებაა, რასაც ბოვარიზმი ეწოდება. ფლობერის „მადამ ბოვარი“ ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წიგნია ბოლო საუკუნენახევრის განმავლობაში, რადგან მან მოგვცა მექანიზმის აღწერა, თუ როგორ მუშაობს ლიტერატურისა და კულტურის დიდი ნაწილი – რომანტიკული ილუზიით რეალობის ჩანაცვლების გზით. ემა ბოვარი წაკითხული წიგნების მსხვერპლია, მხატვრული რომანტიკული ლიტერატურისა, რომლის მიბაძვასაც ცხოვრებაში ცდილობს. დღეს ნებისმიერი ადამიანი, ვინც შეეცდება, ჯეიმს ბონდივით ან თრინითივით „ქულ“ იყოს, კიმ კარდაშიანივით „იკონური“ ან კიდევ უელბეკის გმირივით ცინიკური, სინამდვილეში ემა ბოვარის საქმეს აგრძელებს ისე, რომ შეიძლება ფლობერის შესახებ გაგებულიც კი არ ჰქონდეს.

რა ზღუდავს მხატვრული ლიტერატურის ამ ბოვარიზმს? არა რეალობა. არამედ, პირველ რიგში, სხვა ჟანრის წიგნები.

ჩემს ბიოგრაფიას მოგიყვანთ მაგალითად. ოჯახური ბიბლიოთეკა, რომლის წიაღშიც ვიზრდებოდი, სტანდარტული საბჭოთა ბიბლიოთეკა იყო – ქართული, რუსული და ევრო-ამერიკულ მხატვრული ლიტერატურის სერიებით. ცამეტ წლამდე ცოტა არ იყოს მორჩილად, მაგრამ დიდი სიამოვნებით ვკითხულობდი იმას, რაც კლასიკად მიიჩნეოდა – სერვანტესი, პო, დიკენსი, დოსტოევსკი. შემდეგ ამ დროს მოხდა გარდატეხა – აღმოვაჩინე სამეცნიერო ფანტასტიკა და ფენტეზი. ამ აღმოჩენას და მასთან დაკავშირებულ სიამოვნებას სწორედაც საბავშვო ბიბლიოთეკას ვუმადლი ფალიაშვილის ქუჩაზე. აქ, 90-იანების დასაწყისში, კედელზე აყუდებული ერთადერთი კარადის თაროებზე მოთავსებულიყვნენ სტანისლავ ლემი, სტრუგაცკები, ჰარი ჰარისონი და კლიფორდ საიმაკი. ის, რაც ლიტერატურული თვალსაზრისით იყო რეგრესი, ამავდროულად აღმოჩნდა უბედნიერესი ორი წელი ლიტერატურაში დანთქმისა; თამამად შემიძლია ვთქვა, რომ ამ დროს ვიყავი ბოვარიზმის ღირსეული წარმომადგენელი. სამოქალაქო ომის უსაშინლესი დღეები, მაგალითად, ლე გუინის რომანის კითხვამ გადამატანინა. „ცოტა ძაან“ სიმბოლურად მომეჩვენა, როცა 2000-იანებში ამ ბიბლიოთეკის ადგილას კაცის ტანსაცემლის მაღაზია ვნახე ვაკურ-ფრანგული სახელწოდებით Bibliotheque. დღეს ტექსტუალობის ეს კვალიც წაშლილია.

ოღონდ არც ფანტასტიკურ ლიტერატურაზე გავჩერებულვარ და არც – საბავშვო ბიბლიოთეკაზე. არარსებული სამყაროს შესახებ გამონაგონის კითხვამ მიბიძგა ფილოსოფიის, ფსიქოლოგიის, ისტორიის, ანთროპოლოგიის მიმართულებებით. ნიცშე, ფროიდი, სარტრი, ლევი-სტროსი – ეს იყო ახალი აღმოჩენები. და აქ შემოვიდა მეორე ბიბლიოთეკა ჩემს ცხოვრებაში – აკადემიის სამეცნიერო ბიბლიოთეკა. სწორედ აქ აღმოვაჩინე, რომ მთელი ჩვენი ცოდნა სინამდვილეში მედიიდან მოდის და ამ მედიებს შორის ყველაზე ხარისხიანი – წიგნია. სწორედ აქ მივხვდი, რომ ბიბლიოთეკა სამყაროს აღწერა კი არ არის, არამედ – პარალელური სამყარო, სადაც შეუძლებელ გადაკვეთებს აქვს ადგილი: შუა საუკუნეების ჩინური ლიტერატურა აქ ხვდება პირველი საუკუნეების ქრისტიანულ თეოლოგიას, ხოლო მეცხრამეტე საუკუნის პარიზის დაგეგმარების ისტორია იკვეთება ევოლუციის თეორიის სამეცნიერო რევოლუციასთან.

ყოველივემ ამან კი მიმახვედრა, რომ მხატვრული ლიტერატურაც სხვანაირი მჭირდებოდა. შებინდებისას მეტროს ამოსასვლელში ნაყიდ ნაბოკოვის ადრეულ რომანს ჩავუჯექი და თავიდან ვისწავლე კითხვა – უფრო ნელა, დაკვირვებით და სულ სხვა ტიპის სიამოვნებით. ასე გავხდი ზრდასრული მკითხველი. საყმაწვილო საი-ფაიდან მოდერნისტულ ლიტერატურაზე გადასვლაში სწორედ „ნონფიქშენის“ წაკითხვა დამეხმარა.

ზოგადად, ბიბლიოთეკებში გამიმართლა – სხადასხვა დროს ჩემთვის ხელმისაწვდომი იყო ნიუ-იორკის საჯარო ბიბლიოთეკიდან დაწყებული ბუდაპეშტის ყველა აკადემიური ბიბლიოთეკის გავლით ვოლფენბიუტელის საუკეთესო კოლექციები. დღეს ამ ბრწყინვალე საჯარო ბიბლიოთეკებზე სევდას ჩემი ოდნავ ექსცენტრიული, მაგრამ დიდი პირადი ბიბლიოთეკა მიქარვებს. ოღონდ პირველი ორი, ფალიაშვილის ქუჩის საბავშვო და აკადემიის სამეცნიერო ბიბლიოთეკის მოგონებებს ვერაფერი შეედრება.

ფანტასტიკის კითხვამ კი მაინც გაამართლა. მათ შორის, იმუნიტეტის გამომუშავების საქმეში – ვინც ჯერ ფრენკ ჰერბერტი წაიკითხა, შეუძლებელია მერე „ვარსკვლავური ომების“ ნამდვილი ფანი გახდეს, ხოლო ვინც როჯერ ზელაზნის „ემბერის ქრონიკებს“ თხუთმეტი წლისა გაეცნო, მასზე ოცდათხუტმეტი წლის ასაკში ჯორჯ მარტინის მიხედვით გადაღებული „სატახტოთა თამაში“ წარუშლელ შთაბეჭდილებას ვეღარ მოახდენს (ეს გადაჭარბება არაა – ჯორჯ მარტინი ზელაზნის ნახევრადოფიციალური მიმდევარია, ხოლო ჯორჯ ლუკასი ურცხვად და უკომპლექსოდ პარავდა ჰერბერტს კოსმოსური ოპერის ელემენტებს).

ვიცი, რომ დღეს სიტუაცია რადიკალურად არის შეცვლილი. ინფორმაციის წყარო უკვე ნაბეჭდი წიგნი კი არა, ინტერნეტია; ახალი თაობა აუდივიზუალურ მედიებს ბევრად უფრო ეტანება, ვიდრე ნაწერსა და ნაბეჭდს. მაგრამ, ჯერ ერთი, ინტერნეტში საუკეთესო ჯერ კიდევ ისაა, რაც მანამდე დაუბეჭდავთ, ხოლო ტექსტუალობის სრულ ჩანაცვლებამდე, მადლობა ღმერთს, ძალიან შორს ვართ. ამას ვამბობ, მათ შორის, როგორც მამა, რომელიც ცდილობს, სკოლის ასაკის ქალიშვილისთვის წიგნის, როგორც სრულიად განსაკუთრებული კულტურული ობიექტის, მნიშვნელობა ცხადი იყოს.

რაც შეეხება საქართველოს, აქ უკანასკნელ ხანებში დაიწყო ნონ-ფიქშენის ჟანრის აღმავლობა. ზოგი გამომცემლობა გლობალურად აღიარებული ბესტსელერების თარგმანებს აქვეყნებს, ზოგიც – ახალ, ქართულ, არამხატვრულ წიგნებს ბეჭდავს. ილიას უნივერსიტეტის გამომცელობასაც ბევრი აქვს გაკეთებული ამ კუთხით. განსაკუთრებით აღვნიშნავდი მცირე წიგნების ახალ სერიას „ილიაუნის გზამკვლევი“, რომლის ფარგლებშიც ბევრი საინტერესო წიგნი დაიბეჭდა და დაიბეჭდება. მათ შორისაა სერგო რატიანის წიგნი ილიას ჭავჭავაძის პირადი ბიბლიოთეკის შესახებ. მიხარია, რომ სწორედ სერგო რატიანი იყო პირველი, ვინც წინამდებარე პროექტში მომიპატიჟა.

თავად ილიას უნივერსიტეტის გამომცემლობა კი აჭარის ბიბლიოთეკების მომარაგების საქმეში თავის წვლილს იმით შეიტანს, რომ ყველა გამოცემული წიგნის ეგზემპლარს საჩუქრად გაუგზავნის მათ.