ავტორი: თამარ ორაგველიძე, აჭარის მუზეუმის დირექტორი, მასობრივი კომუნიკაციის დოქტორი
მიუხედავად პრესის ორგანოების სიმრავლისა, XX საუკუნის პირველ ათწლეულში აჭარის მოსახლეობას არ ჰქონდა ქართულენოვანი გაზეთი, თუმცა მოთხოვნა დიდი იყო. ამ მხრივ დიდ ყურადღებას იჩენდნენ საქართველოს სხვა ქალაქებში გამომავალი გაზეთების რედაქტორები და აჭარაში თავიანთ გაზეთებს უფასოდ აგზავნიდნენ.
სხვა ქალაქებიდან გამოგზავნილი გაზეთები, ცხადია, არ იყო საკმარისი. აჭარის საზოგადოება და მასთან ერთად მთელი საქართველო, ბათუმში ქართული გაზეთის გამოსვლას ელოდა.
და, აი, 1911 წლის 15 ივლისიდან ბათუმში გამოსვლას იწყებს ყოველდღიური პოლიტიკურ-საზოგადოებრივი და ლიტერატურული გაზეთი „ბათუმის გაზეთი“. მისი გამომცემელ-რედაქტორი იყო ნ. ე. ხომერიკი. გაზეთი იბეჭდებოდა მახარაძის სტამბაში, ერისთავის ქ.N10, ვაგანიანცის სახლში. ხელმომწერთათვის გაზეთის გამოწერის ფასები ასეთი იყო:
[checklist]
- ერთი წლით – 4 მანეთი
- ნახევარი წლით – 2 მან.50 კაპ.
- სამი თვით – 1 მან. 50 კაპ.
- ერთი თვით – 60 კაპ.[/checklist]
განცხადების ფასი პირველ გვერდზე იყო 20 კაპ.; უკანა გვერდზე – 10 კაპ.; სამგლოვიარო განცხადების თითოჯერ დაბეჭდვა – 3 მან.
„ბათუმის გაზეთის“ გამოსვლამ დიდი სიხარული გამოიწვია. გაზეთის მეორე ნომერში გამოქვეყნებულია მისალოცი წერილები. ვინმე კ. ნიგოეთელი წერს: „დაარსდა „ბათუმის გაზეთი“. დაიწყო ადგილობრივი ინტელიგენტთათვის მეტად პასუხის საგები საქმე“. აღნიშნული წერილი გვაუწყებს, რომ გაზეთის გამოცემა საზოგადოებრივი მოთხოვნიდან გამომდინარეობს. ბათუმში გამომავალი სხვა გაზეთები გამოიცემა ან პირადული ინტერესებიდან გამომდინარე, ან საკუთარი ბოროტი ქმედებების დასაფარავადო – წერს ავტორი. ეს გაზეთები („ბანკის გაზეთი“, „უპრავის ფურცელი“, „მარშალის ორგანო“ და სხვები) ერთმანეთის ლანძღვა-გინებითა და ქიშპობით არიან დაკავებულნი. ასეთი პრესა არ წარმოადგენს საზოგადოებრივ აუცილებლობას. „პრესა, იმის მაგიერ, რომ იყოს მოსარჩლე სიმართლისა, მებაირახტრე საუკეთესო საკაცობრიო იდეალებისა, საოჯახო და სავაჭრო საგნათ გადაქცეულაო“.
ამავე (№2) გამოშვების სხვა მილოცვებში ახალ გაზეთს მაღალი შეფასება ეძლევა, რადგან „ბათუმის გაზეთის“ მიზანია „პროვინციალური მკითხველის ფართო სამსახური, საზოგადოებრივ მოვლენათა მიუდგომელი დაფასება, კაცობრიობის წინმსვლელობის თვალთახედვის ისრით და წმინდა იდეური სამსახური ყოველგვარ საზოგადო დაწესებულებათა“. გაზეთი იმთავითვე ეხმაურებოდა საზოგადო-საქვეყნო საქმეებს. მისი რედაქცია მიიჩნევდა, რომ ჩაბარებული საქმის პირნათლად გაძღოლა ძალიან მნიშვნელოვანია საქვეყნო საქმისათვის: ,,სამწუხაროდ, ყველა მიძინებულია – წერს ავტორი, სძინავს საზოგადოებრივ აზრსაც და არავინაა პასუხის მომთხოვნი“.
„ბათუმის გაზეთის“ ყველა ნომერი ცხადყოფს, რომ გაზეთი თავიდან ბოლომდე საზოგადოებრივი ინტერესების გამომხატველი და დამცველია. ამის დასადასტურებლად გამოვიკვლიეთ გაზეთის კორესპონდენციები და ის ძირითადი მიმართულებები, რითაც „ბათუმის გაზეთი“ ეხმაურებოდა საზოგადოებისათვის საჭირბოროტო საკითხებს.
წერილში „ქართული გაზეთები“ ავტორი ი. რ. გამოთქვამს წუხილს ქართული პრესის სავალალო მდგომარეობის შესახებ, რაც, მისი აზრით, გამოიხატება პრესის სიმცირესა და გამოცემების სირთულეებში. როგორც წერილიდან ირკვევა, იმ პერიოდში კავკასიის ვერც ერთ რკინიგზის სადგურში მკითხველი ვერ შეიძენდა ქართულ გაზეთს და თუ დასვამდა შეკითხვას, რატომ არ იყიდება ქართული გაზეთიო, უპასუხებდნენ: იმიტომ, რომ ქართულს მარტო ქართველი კითხულობს, რუსულს კი – ყველაო.
აღნიშნულ წერილში საუბარია იმაზეც, რომ მიუხედავად გამომცემელთა მიერ ქართული ჟურნალ-გაზეთების გამოშვების მცდელობისა, საქმე ადგილიდან არ იძვრის. ირკვევა, რომ ქართული გაზეთები კონკურენციას ვერ უწევენ რუსულს იმდენად, რამდენადაც რუსულ გაზეთებში განცხადების გამოქვეყნებაში სტრიქონზე აბაზს იხდიან, მაშინ როცა, ქართულ გაზეთში განცხადების დასაბეჭდად შაურსაც არ იმეტებენო – წერს ავტორი.
ამ და მსგავსი სახის წერილებიდან აშკარად იხატება ქართული პრესის უსახსრობით გამოწვეული სავალალო მდგომარეობა. იმდროინდელი გამოცემები ხარჯსაც ვერ ფარავდნენ, რის გამოც არ ჰყავდათ ჰონორარიანი თანამშრომლები, კორესპონდენტები უსასყიდლოდ მუშაობდნენ, რაც დიდ ხანს ვერ გასტანდა.
„ბათუმის გაზეთს“ დიდ სატკივრად მიაჩნია იმდროისათვის აქტუალური თემა – აჭარაში ქართული ენის სწავლების საკითხი. გაზეთში იბეჭდება კრიტიკული წერილები იმ მშობელთა მისამართით, ვინაც არ ცდილობს შეასწავლოს შვილებს მშობლიური ენა. ზოგ წერილში გამოთქმულია უკმაყოფილება იმის თაობაზე, რომ რიგ საშუალო სასწავლებელში ნაკლები ყურადღება ექცევა ქართული ენის სწავლებას. „ამ მხრივ სხვაგვარადაა საქმე დაწყებით სკოლებში, რადგან თვით საზოგადოება თვალყურს ადევნებს, რომ დაწყებით კლასებში არ გამეფდეს უცხო ენა“ – წერია ერთ-ერთ ხელმოუწერელ წერილში. ავტორს მიაჩნია, რომ ქართულ ენას ღირსეული ადგილი უნდა ეჭიროს მსოფლიო კულტურულ ენათა შორის.
,,ბათუმის გაზეთის“ 1911 წლის 26 ივლისის (№12) გამოშვებაში დაბეჭდილია წერილი სახალხო უნივერსიტეტის საქმიანობის შეწყვეტის შესახებ. წერილი ხელმოწერის გარეშეა, როგორც ჩანს, ეს რედაქციის პოზიციის გამოხატულებაა. რედაქცია გამოთქვამს წუხილს, რომ ხალხი გაურბის საზოგადო საქმეს, რომ მიუხედავად სახალხო უნივერსიტეტის გამგეობის მცდელობისა, მუშები ნაკლებად ესწრებიან ლექციებს და გაურბიან სახალხო უნივერსიტეტში სწავლას. ამის მიზეზად ავტორი ინტელიგენციის უგერგილობასაც ასახელებს.
საინტერესოა ,,ბათუმის გაზეთის“ 1911 წლის 26 ივლისის (№ 12) გამოშვებაში დაბეჭდილი პუბლიკაცია ქალაქ ბათუმის თვითმმართველობის საქმიანობის შესახებ. ეს წერილი მნიშვნელოვან მასალას იძლევა ბათუმის ისტორიის შესასწავლად. კერძოდ:
1911 წლის მონაცემებით ბათუმში 30 000 მცხოვრებია, ხმოსანთა არჩევნებზე მხოლოდ 300 ამომრჩეველი მისულა ანუ ყოველი 100 მცხოვრებიდან არჩევნებში მონაწილეობდა მხოლოდ ერთი, ეს კი ადასტურებს, რომ თვითმმართველობის არჩევნებში მეტად მცირე ნაწილი იღებდა მონაწილეობას. აქედან გამომდინარე, არჩეული საბჭო ვერ იქნება „მთელი ქალაქისა და მისი ცხოვრების მრავალმხრიობის წარმომადგენელი და დამაკმაყოფილებელი, თანამედროვე საზოგადოებრივი ცხოვრების მრავალმხრივი მოთხოვნილებების ჯეროვანი პასუხის გამცემი“. ავტორი ახალარჩეული გამგეობისაგან მოსახლეობისადმი მეტი ყურადღების გამოჩენას, მხნეობას, შრომისა და საქმის სიყვარულს მოითხოვს.
„ბათუმის გაზეთი“ კრიტიკულია ქალაქის თვითმმართველობის საქმიანობის მიმართაც. მაგალითად, იმავე, №13 გამოშვებაში ვკითხულობთ, რომ ხალხის ნდობით აღჭურვილი თვითმმართველობა ვალდებულია პასუხი გასცეს საზოგადოების მიერ დასმულ ყველა კითხვას. იბეჭდებოდა კრიტიკული წერილები ქალაქის განათებაზე გაწეული ხარჯების გადაჭარბების შესახებ. როგორც ამ წერილებიდან ირკვევა, თურმე არც ერთი სხვა ქალაქი არ ხარჯავდა შემოსავლების იმდენ პროცენტს განათების საქმეზე, როგორც ბათუმი. ძალიან გაზრდილა ეს ხარჯები 1911 წელს. ავტორი (რომლის სახელი და გვარი მითითებული არ არის) წერს: „შესაძლოა ხარჯის ასეთი ზრდა რამოდენიმეთ გავამართლოთ მაზუთის ფასებით, მაშინების გაცვეთით და სხვა ზარალით; მეორე მხრივ კი ამ გასავალს ნავთით განათების ხარჯი რომ გამოვაკლოთ, რომელიც წლიდან წლამდე თითქმის უცვლელი რჩება, იმ შემთხვევაში მოყვანილი შედარებითი ციფრების განსხვავება უფრო გადიდდება“. ავტორი კითხვას უსვამს ქალაქის თვითმმართველობას, რით აიხსნება „ელექტრონის სადგურის“ ხარჯების ასეთი ზრდა და აღნიშნულ საკითხზე მკაცრ კონტროლს ითხოვს.
„ბათუმის გაზეთი“ გარდა თვითმმართველობის კრიტიკისა, შენიშვნებსა და რჩევებსაც აძლევს მას, არკვევს ქალაქის ბიუჯეტის სწორი ხარჯვის საკითხებს, არ ივიწყებს მისი საქმიანობის აღწერასაც. ამ კატეგორიის მცირე ზომის პუბლიკაციებით ვგებულობთ, რომ გამგეობასთან არსებობდა სანიტარული ჯგუფი, რომელსაც ევალებოდა ქალაქსა და მის შემოგარენში სისუფთავეზე ზრუნვა, ხოლო უწესრიგობა-უსუფთაობის აღმოჩენის შემთხვევაში შესაბამის ჯარიმებს აკისრებდა სისუფთავის დამრღვევ პირებს.
სტატიები ააშკარავებენ იმ ფაქტს, რომ თვითმმათველობას თავისი აგენტებიც ჰყავდა. მაგალითად, ქალაქის აგენტს ი.სიხარულიძეს უცნობებია გამგეობისათვის, რომ რამდენიმე პირს ნებართვის გარეშე გაუხსნია ყავახანა, საჩაიე, სასადილო და მეპატრონეებს არ შეუტანიათ ქალაქის სასარგებლოდ „საშკალო აქციზის ხარჯი“. იქვე, ასეთივე აგენტი აცნობებს, რომ აქციზის მოხელეები ქალაქის საავადმყოფოს მახლობლად წვავენ კონტრაბანდისტებისათვის ჩამორთმეულ თუთუნს. ნამწვავის სუნით შეწუხებული ავადმყოფები ფანჯრებს ვერ აღებდნენ. აგენტი მიმართავს გამგეობას, შესაბამისი რეაგირება მოახდინოს ამ ფაქტზე.
,,ბათუმის გაზეთის“ 29 ივლისის (№15) ნომერში დაიბეჭდა წერილი სათაურით – „ქალაქ ბათუმის საჭიროებანი“, რომელშიც გამოთქმულია წუხილი იმის გამო, რომ შეფერხდა „იაშიკის ზავოდების“ წარმოება, რითაც ქალაქის ეკონომიკას უკუსვლა დაეტყო. ავტორი საუბრობს ბათუმის შემოგარენზეც, რომელიც მიჩნეულია ძვირფასი მცენარეების გასამრავლებელ ადგილად და მისი ამ კუთხით ათვისებაც შექმნის ეკონომიკური წინსვლის შესაძლებლობას. და ბოლოს, ქალაქის ეკონომიკის ზრდისათვის უმნიშვნელოვანეს პირობად წერილის ავტორი მიიჩნევს ბათუმის ნავსადგურს. იგი წერს: „იშვიათია იმისთანა პორტი, რომლის მნიშვნელობა დამოკიდებულია იმავე ქალაქის წარმოებაზე და იქვე დამზადებული საქონლის გადაზიდვაზე. საჭიროა ისევ ქალაქის თვითმმართველობა ჩაუდგეს საქმეს სათავეში“.
გარდა პოლიტიკურ-ეკონომიკური საკითხებისა, ,,ბათუმის გაზეთში“ შუქდებოდა საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს საკითხები. მაგალითად, 26 ივლისის №12 გამოშვებით ვგებულობთ, რომ ბათუმში ძალიან აქტიურად საქმიანობდა სამთო კლუბი, რომელიც თავისი წევრებისა და სტუმრებისათვის ხშირად აწყობდა ექსკურსიებს სოხუმში, ათონის მონასტერში, გუდაუთაში, ადლერში, სოჭში.
საგაზეთო მასალების შესწავლით ირკვევა, რომ იმ პერიოდში ბათუმში ჯანსაღი ცხოვრების წესზეც ზრუნავდნენ და სხვა სპორტულ სახეობებთან ერთად გახსნილა „ტანთ მოვარჯიშე“ გოგონათა კლუბი.
„ბათუმის გაზეთი“
‘ბათუმის გაზეთის’ ყველა გვერდი გაყოფილია სვეტებად. თითოეულ მათგანში განსაზღვრული ადგილი უკავია ინფორმაციებს საქართველოს სხვადასხვა ქალაქში, რაიონსა და სოფელში მიმდინარე მოვლენების შესახებ. ცალკე სვეტი ეთმობა საზღვარგარეთის ამბებს, კერძოდ, რომში, პარიზში, ლონდონში, ვენაში, თავრიზში, ბერლინში, ბუენოს-აირესსა და სხვა ქალაქებში მომხდარ მნიშვნელოვან ყოველდღიურ ამბებს. გაზეთის მეორე გვერდი ეთმობა კორესპონდენტების მიერ პეტერბურგიდან, ნოვოროსიისკიდან, არხანგელსკიდან, კიევიდან, მოსკოვიდან, ალექსანდროვსკიდან, ოდესიდან და რუსეთის სხვა ქალაქებიდან მიღებულ ტელეგრამებს.
იკვეთება ბათუმელი ჟურნალისტების დიდი ინტერესი აჭარის მეზობელ კუთხეში – გურიაში მიმდინარე მოვლენების მიმართაც. მათში შემაშფოთებელი ამბებია აღწერილი ქურდ-ბაცაცებით, სხვადასხვა კუთხიდან თავმოყრილი ნაძირალებითა და ყაჩაღებით აწიოკებული ხალხის უნუგეშო მდგომარეობის შესახებ. ირკვევა, რომ თავდაცვის მიზნით გურიის სოფლებში შემოუღიათ 10-10 კაციანი „ყარაულობა“; რომ მოსახლეობა უკიდურეს სირღარიბესა და გაჭირვებაშია. სიღარიბის გამო ბევრ სოფელში სკოლებსაც ვერ ინახავენ და ბავშვები სწავლა-განათლების გარეშე რჩებიან. თუმცა ზოგან სკოლის გადასარჩენად გამოჩენილან ქველმოქმედი ადამიანები. მაგალითად, სოფელ ქვაბღაში ადგილობრიმა მღვდელმა ლ. მამალაძემ ითავა და დაწყებითი სკოლის გახსნა. მისი მოწადინების წყალობით მთავრობას ხელფასიც დაუნიშნავს მასწავლებლისათვის. სოფლის მცხოვრებლები გაზეთის ფურცლებიდან უხდიან მადლობას მამა ლ. მამალაძეს.
„ბათუმის გაზეთში“ იბეჭდებოდა კრიტიკული ხასიათის ფელეტონებიც. 28 ივლისის №14 გამოშვებაში დაბეჭდილ უსათაურო ფელეტონში აღწერილია ქუთაისში გამართული „სამკვდრო-სასიცოცხლო, სასტიკი და ულმობელი საზოგადოებრივი ხასიათის ჭიდაობა“ და გაკრიტიკებულია „რუსულად მოტიკტიკე ქართული გვარის მატარებელი“ ფუქსავატი ქალები, „გულით ფიცხი და აზრით მჩატე“ ვაჟები. ავტორი წუხს, რომ აღარ გვყვანან ქეთევანები, თამარები, ნინოები, ქართველნი დედანი. ამ ფუქსავატ ქალთა შემყურე მამაკაცებსაც დავიწყებიათ მამულიშვილობა. ისინი აღარც კი კადრულობენ ქართულად ლაპარაკს და თავი მოსწონთ ასეთი ფრაზით: „მე კარტული არ ვიცი!“.
ფელეტონებში ჟურნალისტთა ერთმანეთისადმი ქიშპობაც არის მხილებული: „ამ ჯურის ხალხმა ერთმანეთის დანდობა არ იციან, აუხირდებიან ერთმანეთს და საწყალ გაზეთის ფურცლებზე გააქვთ და გამოაქვთ ერთმანეთი, დასცხებენ ერთი მეორეს, მარა ამას სჩადიან, როგორც მოგახსენეთ, ქაღალდის, მელნისა და კალმის საშუალებით“.
,,ბათუმის გაზეთი“ იმასაც ცხადყოფდა, რომ მაშინდელ პერიოდულ პრესაში მოღვაწე ყველა ჟურნალისტი როდი იცავდა ჟურნალისტურ ეთიკას. 1911 წლის 17 აგვისტოს (№ 34) გამოშვებაში დაბეჭდილი „მცირე ფელეტონის“ ავტორი (ფსევდონიმით „ცუგუნია“) აკრიტიკებს თბილისელ ვინმე ამირეჯიბს, რუსული ანბანით აჭრელებული ქართული ნაციონალისტური გაზეთის ჟურნალისტს, რომელიც თურმე თავის მოწინააღმდეგე ჟურნალისტს მუშტი-კრივით დაპირისპირებია. სწორედ ეს გახდა მისი საქციელის დაგმობისა და სააშკარაოზე გამოტანის მიზეზი.
„ცუგუნია“ წერს: მკლავის ძალა იმიტომ გამოიყენა ამირეჯიბმა, კალამი არ უჭრის და ბასრი კალმით ვერ გასცემდა პასუხს მოწინააღმდეგესო. ფელეტონის ავტორი ჟურნალისტისაგან მიუღებლად მიიჩნევს ასეთ საქციელს, გმობს ასევე ჟურნალისტის მიერ მეორე ჟურნალისტის ლანძღვა-გინებას და „პრესის ფურცლებზე დაუნდობლად ერთმანეთის თრევას“.
ფელეტონები, საერთოდ, სატირულ-მამხილებელი და კრიტიკული ხასიათის წერილებს წარმოადგენდა. ავტორი (ფსევდონიმით „ივლიტელი“) ბედისწერის საკითხებს ეხება და განმარტავს, რომ ქართველი კაცისთვის სიტყვა „ბედია“ ყველგან და ყველაფერში გადამწყვეტი, კარგსაც და ცუდსაც ბედს მიაწერს, სიტყვა ,,ბედნიერებაც“ აქედანაა წარმომდგარი. ავტორი შეახსენებს მკითხველს, რომ ბედს ჩვენ თვითონ ვქმნით ჩვენი მოქმედებით, თუ რამ კარგი გვჭირს – ჩვენი ნიჭის და მონდომების წყალობით, თუკი არ გვიმართლებს – ისიც ჩვენივე ბრალია. არ არსებობს ისეთი დაბრკოლება, რასაც კაცი შრომით და სწავლით ვერ გადალახავს და ბედს ტყუილად ნურაფერს დავაბრალებთო.
„ყოველი ბედნიერება ნიჭიერებისა და შრომის ნაყოფია და არა ბედის, ხოლო ნამდვილი ბედნიერება მაშინ მოდის, როცა ის განზოგადოებულია, სხვასაც აბედნიერებსო“ – აღნიშნავს ,,ივლიტელი“.
გაზეთის ბოლო, მეოთხე გვერდი დათმობილი აქვს სარეკლამო განცხადებებს, უწყებებს. ამავე გვერდზე ცალკე სვეტი ეთმობა დეპეშებს, რომლებიც მკითხველს აწვდიან უცხოეთის ახალ-ახალ ამბებს.
ამგვარი დეპეშებით ბათუმელი მკითხველი მსოფლიოს ყველა კუთხეში მიმდინარე ყოველდღიური ამბების საქმის კურსში იმყოფებოდა, თუმცა „ბათუმის გაზეთის“ ღირსება ამით არ ამოიწურება.
„ბათუმის გაზეთი“
გაზეთში განთავსებული ტექსტები გამოირჩევა ლაკონურობით, აზრის სიცხადით. თვალშისაცემია ფაქტისა და კომენტარის გაუმიჯნაობა. გვხვდება ენობრივი და შინაარსობრივი შეცდომები. ასეთი ენობრივი სასაუბრო სტილი დამკვიდრებული იყო იმ ეპოქის მეტყველებაში, გაზეთი კი ამ მხრივ გამორჩეული უნდა ყოფილიყო და საკუთარი წვლილი შეეტანა სალიტერატურო ენის ნორმების დაცვასა და გავრცელებაში.
ამრიგად, აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ბიბლიოთეკაში დაცული „ბათუმის გაზეთის“ 1911 წლის ნომრების შესწავლით ვეცნობით ინდუსტრიული, საპორტო ქალაქ ბათუმის ყოფას, მისი მოსახლეობის ცხოვრების დონეს, მისწრაფებებს, იდეალებს, განწყობას და როგორც ადგილობრივი, ისე გლობალური საერთაშორისო მოვლენებისადმი დამოკიდებულებას, რაც „ბათუმის გაზეთს“ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ქართული პუბლიცისტიკის, ბათუმის საქალაქო ცხოვრების, აჭარის რეგიონის ისტორიის შესწავლისთვის.
_____________
ქვეყნდება შემოკლებით.
