საქართველოში პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობის [პტსა] მკურნალობაზე ძირითადად აგვისტოს ომის შემდეგ ამახვილებენ ყურადღებას, როცა სხვადასხვა ორგანიზაციამ ომის ვეტერანებისა და დევნილთა ფსიქოსოციალური რეაბილიტაცია დაიწყო. სამხედრო მოქმედებების გარდა, პტსა შესაძლოა ისეთი ტრავმული მოვლენების დროსაც განვითარდეს, როგორიცა სექსუალური ძალადობა ან მისი მცდელობა, წამება, ტყვეობა, სტიქიური უბედურებები თუ ავტოკატასტროფები. რა არის პტსა და როგორ უნდა დააღწიოთ თავი წარსულ ტრავმებზე მოგონებებს, ამ თემაზე ფსიქოლოგი და ფსიქიატრი სოფო ტაბაღუა გვესაუბრა.
ქალბატონო სოფო, რას ნიშნავს პოსტ–ტრავმული სტრესული აშლილობა, რა იწვევს მას?
პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობა (პტსა), იგივე გადავადებული ფსიქიკური აშლილობაა, რომელიც ადამიანს უვითარდება იმ მოვლენების შედეგად, რომლებიც დიდი სტრესის მომტანია მისთვის. ეს შეიძლება იყოს ბუნებრივი და ხელოვნური კატასტროფა, მიწისძვრა, წყალდიდობა, საომარი მოქმედებები, უბედური შემთხვევები, ასევე ადამიანების ძალადობრივი ქმედებებისგან გამოწვეული სტრესული ფაქტორები, როცა ადამიანი ხდება სიკვდილის შემსწრე, სექსუალური ძალადობის, წამების, ტყვეობის მსხვერპლი და ასე შემდეგ. მიჩნეულია, რომ მატრავმირებელი მოვლენის გადატანის შემდეგ 100-დან დაახლოებით 7-24 ადამიანი იღებს პტს აშლილობას. აქ მნიშვნელოვანია კონკრეტული ადამიანის მედეგობისა და სტრესთან გამკლავების ფაქტორიც. ასეთი მოვლენები, თავისი ინტენსივობით, ძალიან ძლიერია, ამ დროს ინდივიდის რეაქცია უნდა მოიცავდს ინტენსიურ შიშს, უმწეობის და საშინელების განცდას და ამ ტრამვულ სტრესებს დიდი ზიანის მოტანა შეუძლია ადამიანისთვის – პოსტ-ტრავმული სტრესული აშლილობა არის პასუხი სწორედ ამ მაღალ სტრესზე.
რა ვადებში ვლინდება პოსტ–ტრა¬ვმული სტრესული აშლილობა?
პტსა შეიძლება განვითარდეს ნებისმიერ ასაკში. სიმპტომები ძირითადად იწყება ტრავმული ინციდენტიდან პირველი სამი თვის განმავლობაში, თუმცა არსებობს მოგვიანებითი პოსტ-ტრავმული აშლილობა, რომელიც ტრავმის მიღებიდან 6 თვის შემდეგ იჩენს თავს. ეს ვადები მკითხველისთვის შესაძლოა არაფრის მთქმელია, თუმცა გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ პაციენტებს აკვირვებთ ეს გარემოება, გვეკითხებიან: „6 თვე გავიდა იმ მოვლენის შემდეგ, მეგონა გადავლახე და დღეს რატომ ვარ ცუდად?“ სპეციალისტის ჩარევის გარეშე პტსა შესაძლოა ძალიან დიდ ხანს გაგრძელდეს და მას დაერთოს ადამიანის ხასიათობრივი ცვლილებებიც.
რა სიმპტომები ახასიათებს მას?
პირველ რიგში ეს არის მოვლენის განმეორებითი განცდა, აკვიატებული, უკონტროლო ფიქრები და მოგონებები იმ ტრავმაზე, რომელიც დღესაც იწვევს ემოციურ განცდებს. ეს შესაძლოა იყოს განმეორებული და მძიმე კოშმარული სიზმრები, რომელებიც პირდაპირ კავშირშია ტრავმულ მოვლენასთან. ასევე შესაძლოა მოვლენის ხელახალი განცდა „ფლეშბექების“ სახით –
ამ დროს ადამიანს აქვს უეცარი შეგრძნება, რომ მოვლენა, რომელიც წარსულში მოხდა, „აქ და ამჟამად“ ხდება. ეს ძალიან უცნაური განცდაა, რაც აშინებთ ადამიანებს. პირდაპირ გეკითხებიან: „ხომ არ გავგიჟდი? ეს რა დამემართა? ჰალუცინაციები ხომ არ დამეწყო?“
ეს მართლაც ჰგავს ჰალუცინაციას – პიროვნებამ ზუსტად იცის, რომ დღევანდელი დღეა, მაგრამ წარსულის მოვლენა „იჭრება“ ტრავმის ეპიზოდის სახით. ეპიზოდი შეიძლება შემოვიდეს სხეულებრივი განცდიდაც, მაგალითად, დაზარალებულმა შეიძლება იგრძნოს მოძალადის ხელის შეხება. ასევე მატრავმირებელი მოვლენის გამო შესაძლოა ადამიანს პერიოდულად ჰქონდეს ფიზიოლოგიური რეაქციები: სწრაფი სუნთქვა, სიცარიელის შეგრძნება, კიდურების ცახცახი, მოჭერის შეგრძნება, სიმძიმე მკერდის არეში, ცივი ოფლის დასხმა. მეორე კრიტერიუმია განრიდება, როცა ადამიანი თავს არიდებს ყველაფერს, რაც ტრავმულ მოვლენასთან აკავშირებს – არ საუბრობს ამაზე, საკუთარ თავს უკრძალავს ფიქრს ამ თემაზე და ამაზე იხარჯება მისი ფსიქიკური ენერგია. ძალიან მნიშვნელოვანია ტრავმული სიზმრების ფაქტორი. ეს მოვლენა თავისი მნიშვნელობით ადამიანისთვის იმდენად ძლიერია, რომ იგი დღესაც კი ვერ უსწორებს თვალს ამ ფაქტს, მაგრამ მისი ფსიქიკა ცდილობს, რომ სიზმრის დროს, ანუ როცა ცნობიერი არ მუშაობს, გააქტიურებული არაცნობიერის დროს გადაამუშაოს ეს ინფორმაცია. ეს ფსიქიკის მცდელობაა, მოინელოს მომხდარი. პტსა-ს კიდევ ერთი კრიტერიუმია ჰიპერაგზნებადობა – როცა ადამიანს აქვს ძილის დარღვევა, ჩაძინების და ადრეული გამოღვიძების ეპიზოდები, გაღიზიანებული და გაბრაზებულია, აქვს კონტროლის დაკარგვის გრძნობა, ასევე, აგრესიული და მტრული გამოვლინებები, მუდმივი მოლოდინი, განცდა, რომ რაღაც ცუდი მოხდება. ერთ-ერთი ყოფილი პატიმარი, რომელთანაც პტსა-ზე ვმუშაობდი, სახლშიც კი, სადაც სამშვიდობოს იყო და არავინ აწამებდა, ძილის დროს არ იხდიდა სპორტულ ტანსაცმელს, რადგან მას მუდმივი საფრთხის განცდა ჰქონდა და სულ მზადყოფნაში იყო გასაქცევად.
რა სახის მკურნალობას ექვემდებარება პტს აშლილობა?
ამ დროს უპირატესობა ენიჭება ფსიქოთერაპიას. მედიკამენტოზური მკურნალობა მინიმალურად უნდა იყოს გამოყენებული, ზოგიერთ შემთხვევაში ვნიშნავთ ანტიდეპრესანტს და საძილე პრეპარატებს, მაგრამ ფსიქოთერაპიასთან ერთად.
ვის უნდა მიმართოს ადამიანმა, რომელსაც პტსა–სთან გამკლავება სურს?
ადამიანმა ასეთი სიმპტომებით უნდა მიმართოს ფსიქიატრს, ფსიქოლოგს, ფსიქოტრამვატოლოგს, ანუ სპეციალისტებს, რომელთაც აქვთ კვალიფიკაცია უშუალოდ ფსიქო-ტრავმის მკურნალობაში. ამ დროს მნიშვნელოვანია ახლობელი ადამიანების დახმარებაც. ფაქტია, რომ საზოგადოებაში ფსიქიკური ჯანმრთელობის მკურნალობასთან დაკავშირებით სტიგმები ჯერ კიდევ არსებობს და საკუთარი ფსიქიკური ჯანმრთელობაც ძალიან ინტიმურია, მაგრამ როგორმე უნდა დაიძლიოს ეს მომენტი. მესმის, რომ პატარა ქალაქებში, რეგიონებში უფრო მძაფრია ეს დამოკიდებულება, ადამიანები ერთმანეთს უფრო იცნობენ და გამჭვირვალობის მაღალი ინდექსია, მაგრამ უნდა გავიაზროთ, სპეციალისტის დახმარება აუცილებელია და ეს სირცხვილი არ არის.
