ასთხიკი ყარაბაღიდან – განათლება აფეთქებების ხმაზე

ავტორი: მედიამაქსი

ასთხიკი ყარაბაღიდან: აფეთქებების ფონზე ვემზადებოდი წერილობითი ნამუშევრისთვის

ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეზოში ასთხიკი გვიღიმის. მის ღიმილს მიღმა კი ძალა და მღელვარება იმალება. ასთხიკმა იცის, რომ ჩვენი საუბარი არ იქნება მარტივი, თუმცა, დარწმუნებულია, რომ საკუთარი ამბის მოყოლა საჭიროა.

ასთხიკ ბაბაიანი ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეზოში;
ფოტო: მედიამაქსი

ცხოვრების ნულიდან დაწყება მესამედ

21 წლის ასთხიკ ბაბაიანი მთიანი ყარაბაღიდანაა [სომხ. არცახი – რედ. შენიშვნა], მარტაკერტის რაიონის სოფელ ნორ აიგესტანიდან. ეს იყო მისი და მისი ოჯახის უკანასკნელი ფაქტობრივი მისამართი. 1992 წლიდან ასთხიკის ოჯახს საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა სამჯერ მოუწია. 

მამა სოფელ აიგესტანში [ჩაილი] დაიბადა. ყარაბაღის პირველი ომის შემდეგ სოფელი აზერბაიჯანის კონტროლქვეშ გადავიდა და მამის ოჯახს, ყველაფრის დატოვება და საცხოვრებლად, რაიონის სხვა თემში – ნერკინ გორათაგში მოუწია. იქ დაიბადა და სკოლაში სწავლობდა ასთხიკიც. მეექვსე კლასში სწავლისას კი მისმა ოჯახმა სოფელ ნორ აიგესტანში სახლი მიიღო – დასახლება აიგესტანიდან იძულებით გადაადგილებულთათვის აშენდა. 

განათლების გაგრძელების შემდეგ, 2020 წელს დაამთავრა სკოლა და სტეპანაკერტში  [აზერბაიჯ. ხანქენდი] არცახის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ისტორიისა და იურისპუდენციის ფაკულტეტის იურიდიულ განყოფილებაზე ჩააბარა. 

ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ მისი ოჯახი იძულებული გახდა, უკვე მეორედ დაეტოვებინა საკუთარი სახლი. 2021 წლიდან ისინი სტეპანაკერტში დასახლდნენ, შეეცადნენ, ისევ თავიდან დაეწყოთ ცხოვრება, თუმცა, ეს მხოლოდ ორი წელი გაგრძელდა. 2023 წლის სექტემბერში აზერბაიჯანის თავდასხმის შემდეგ სომხებმა არცახი [მთიანი ყარაბაღი – რედ.] დატოვეს. ეს იყო მათი მესამე იძულებითი გადასახლება.

2020 წლის 23 სექტემბერს აზერბაიჯანმა მთიანი ყარაბაღის წინააღმდეგ ფართომასშტაბიანი სამხედრო მოქმედებები დაიწყო [აზერბაიჯანის ვერსიით, “ანტიტერორისტული ოპერაცია” – რედ]. ომი 44 დღე გაგრძელდა.

2020 წლის ყარაბაღის მეორე ომის შემდეგ, 9 ნოემბრის შეთანხმების თანახმად, აზერბაიჯანულ მხარეს არცახის [მთიანი-ყარაბაღი – რედ] 193 თემი გადაეცა, მათ შორის ასთხიკის მშობლიური სოფელი ნორ აიგესტანი. 

მთიანი ყარაბაღის 100 ათასზე მეტ მოსახლესთან ერთად სომხეთში ასთხიკის ოჯახიც წავიდა და ჩარენცავანის თემში დასახლდა. 

“ოჯახში ოთხი და ვართ, მე ყველაზე უფროსი ვარ. ორი ჩვენგანი სტუდენტია, ორი კი, ჯერ სკოლაში სწავლობს. დედა არცახში სოფლის სკოლაში მუშაობდა, მამა – სამხედრო მოსამსახურე. როდესაც ჩვენი სოფელი ჩააბარეს და იძულებული გავხდით სტეპანაკერტში გადავსულიყავით, დედამ ცხობა და ნაწარმის გაყიდვა დაიწყო. რა თქმა უნდა, ბლოკადის დაწყების გამო ეს დიდხანს არ გაგრძელებულა”. 

2022 წლის დეკემბრიდან 2023 წლის სექტემბრამდე აზერბაიჯანმა არცახის [მთიანი ყარაბაღი – რედ] ბლოკადა დაიწყო ერთადერთი “სიცოცხლის გზის” [ერთადერთი გზა, რომელიც მთიან ყარაბაღს სომხეთთან ლაჩინის კორიდორით აკავშირებდა – რედ.] მოჭრით, რომელიც მას სომხეთთან აკავშირებდა: რეგიონი საკვების, მედიკამენტების, პირველადი საჭიროების საგნების, ასევე ელექტროენერგიისა და გაზმომარაგების გარეშე დარჩა. [ბაქო ბლოკადას უარყოფდა და ალტერნატიულ გზას სთავაზობდა ყარაბაღელებს – რედ.]

სომხეთში საცხოვრებლად გადასვლისას, ასთხიკის დედამ საყვარელი საქმიანობა განაახლა – ჩარენცავანში მცირე საკონდიტრო წარმოება გახსნა. მას ასთხიკის მამაც ეხმარება. ასთხიკი ორი წლით უმცროს დასთან ერთად აგრძელებს ერევნის უმაღლეს სასწავლებელში სწავლას. ლექციების ყოველდღე დასწრებისთვის ისინი დედაქალაქამდე დაახლოებით 30 კმ-ს გადიან.

ასთხიკ ბაბაიანი ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შესასვლელთან
ფოტო: მედიამაქსი

“ჩემთვის განათლება ძალიან მნიშვნელოვანია. ყველაფრის დაკარგვისა და აქ გადმოსვლიდან ერთი თუ ორი დღის შემდეგ უკვე ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ვიყავი. მინდოდა გამეგო, რამდენად სწრაფად შემეძლო აქ ჩარიცხვა. არცახის სახელმწიფო უნივერსიტეტში სამი წელი ვისწავლე, თუმცა, მან თავისი არსებობა მყისიერად შეწყვეტა. ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ძალიან კარგად მიგვიღეს და ყველაფერში მხარი დაგვიჭირეს. ამბობენ, სტუდენტური ცხოვრება ყველაზე უზრუნველი და ბედნიერია ადამიანის ცხოვრებაშიო. ჩემი სტუდენტობის სამ წელში კი ყველა შესაძლო კატასტროფა მოხდა. პირველ კურსზე – ომი, მეორეზე – მძიმე ომისშემდგი პერიოდი. მესამე კურსი ბლოკადის პირობებში გავიდა, შემდეგ კი, კიდევ ერთი ომი და გადასახლება ყარაბაღიდან”. 

“წერილობითი ნამუშევრისთვის აფეთქებების ხმაზე ვემზადებოდი”

პირველი სტუდენტური სექტემბერი ასთხიკისთვის 27 დღე გაგრძელდა. 

“27 სექტემბერს აზერბაიჯანმა მთიანი ყარაბაღის წინააღმდეგ ფართომასშტაბიანი ომი დაიწყო და ჯერ არ დაწყებული ბედნიერი სტუდენტური ცხოვრებაც დასრულდა. მახსოვს, ჩემი პირველი რეაქცია უარყოფა იყო. 

28 სექტემბერს უნივერსიტეტში მნიშვნელოვანი წერილობითი სამუშაო იყო დანიშნული და აფეთქებების ხმაზე, სარდაფში სახელმძღვანელოებით ვიმალებოდი და მასალას ვკითხულობდი. მინდოდა დაჯერება, რომ ყველაფერი იქნება კარგად, რომ ომი რამდენიმე საათში დაასრულდება და ხვალ უკვე, ჩვეულებისამებრ, სასწავლებელში წავალ. 

ომი 44 დღე გაგრძელდა. სროლისა და ბომბების სამიზნე მშვიდობიანი მოსახლეობაც და სამოქალაქო ინფრასტრუქტურაც გახდა, ამიტომაც ქალებმა და ბავშვებმა ყარაბაღი დატოვეს დროებით. ჩვენ, დები და დედა სომხეთში წავედით. მამა, ბუნებრივია, საზღვარზე რჩებოდა.

ასთხიკ ბაბაიანი ესუ-ს ეზოში
ფოტო: მედიამაქსი

ყარაბაღში 2021 წლის ზაფხულში დავბრუნდით. ჩვენი სახლი დავკარგეთ, რამდენადაც ნორ აიგესტანი აზერბაიჯანს გადაეცა. ზაფხული ბებიასთან გავატარეთ, სექტემბერში კი სტეპანაკერტში სახლი ვიქირავეთ და ცხოვრება თავიდან დავიწყეთ. ნორ აიგესტანის სახლიდან თითქმის არაფერი გვქონდა თან წამოღებული”, – გვიყვება ასთხიკი. 

ბლოკადა 

 “2022 წლის 12 დეკემბერს, როდესაც აზერბაიჯანმა ყარაბაღის ბლოკადა დაიწყო, ფეხი მოვიტეხე და ყავარჯნებით დავდიოდი. თუმცა, ტაქსის ვიძახებდი ხოლმე და ისე დავდიოდი ლექციებზე”, – იხსენებს ასთხიკი.

თანდათანობით საწვავის მარაგებიც ამოიწურა და ხალხი საგანგებო შემთხვევებისთვის ინახავდა. თავიდან ჯერ ტაქსებმა შეწყვიტა მუშაობა, შემდეგ –  საქალაქო და რეგიონულმა ტრანსპორტმა.

“ლექციების გაცდენა მიწევდა, რამდენადაც ფიზიკურად ვერ შევძლებდი უნივერსიტეტამდე მიღწევას. მეორე სემესტრი, როდესაც ფეხის მდგომარეობა საგრძნობლად გაუმჯობესდა, უნივერსიტეტში ფეხით მივდიოდი, თუმცა, ჩვენ ქალაქის მეორე ბოლოში ვცხოვრობდით. 

თუმცა, ბევრი სტუდენტი ჩემზე უარეს მდგომარეობაში იყო – რეგიონებიდან სტეპანაკერტში ვერ ჩამოდიოდნენ. ჩემი მეგობარი ასკერანიდანაა [სტეპანაკერტიდან დაახლოებით, 15 კმ] და ბლოკადის დროს ხშირად აცდენდა ლექციებს.

ასკერანში მხოლოდ ერთი ელექტრომობილია და ეს იყო ერთადერთი შანსი უნივერსიტეტამდე ჩასაღწევად. ხშირად მნიშვნელოვანი ლექციის დროს ურეკავდნენ და ეუბნებოდნენ, რომ მანქანა უკან, ასკერანში ბრუნდება და თუ უნდა სახლში მისვლა, დაუყოვნებლივ უნდა გამოვიდეს სასწავლებლიდან. ძალიან მტკივნეული საყურებელი იყო, რომ ადამიანი, რომელიც კარგად სწავლობს და უყვარს საკუთარი პროფესია, ასეთ სიტუაციაშია”,- ამბობს ასთქიკი

ასთხიკ ბაბაიანი
ფოტო: მედიამაქსი

ელექტროენერგიისა და ბუნებრივი აირის ყოველდღიური გათიშვების გამო უშუალოდ სასწავლო პროცესიც დაზიანდა.

“რეგიონში მცხოვრებ ჩვენს თანაკურსელებს ვუგზავნიდით სასწავლო მასალებს, რამდენადაც ელექტრონერგია მხოლოდ რამდენიმე საათი იყო დღეში, და ხშირად ისინი ვერც ასწრებდნენ ამ მასალების გახსნასა და წაკითხვას. რთულია წარმოიდგინო, მაგრამ უმეტესობა ჩვენგანს სახლში უბრალო საკვებიც კი არ გვქონდა”.

ბლოკადის დროს არაფორმალური განათლებაც შეუძლებელი გახდა. არცახის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტები რამდენიმე წელი მიყოლებით იმარჯვებდნენ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის საკითხებზე ჩატარებულ კონკურსებში, რომელიც სომხეთში იმართებოდა. 2023 წლის თებერვალში ისინი ალბანეთში ჟან პიკტეს სახელობის საერთაშორისო კონკურსში მონაწილეობისთვის მიემგზავრებოდნენ, თუმცა, ბლოკადის გამო ვერ შეძლეს.

“არცახი ჩემს დაბადების დღეზე, 25 სექტემბერს დავტოვეთ”

ასთხიკის გამოსაშვები, მეოთხე კურსი 19 დღე გაგრძელდა. 2023 წლის 19 სექტემბერს აზერბაიჯანმა არცახის წინააღმდეგ სამი წლის განმავლობაში მეორე ფართომასშტაბიანი ომი დაიწყო [აზერბ-“ანტიტერორისტული ოპერაცია” – რედ.]

“ჩემმა ერთ-ერთმა პედაგოგმა სასამართლოში სამსახური შემომთავაზა. 19 სექტემბრის დილით მასთან მივედი დეტალების განსახილველად. შევთანხმდით ყველაფერზე და ძალიან ბედნიერი მივედი უნივერსიტეტში. პირველი ლექცია 13:10 საათზე უნდა დაწყებულიყო, თუმცა, 13:06 საათზე პირველი აფეთქება გაისმა.

უნივერსიტეტში განგაშის ზარი ჩაირთო და ყველანი სარდაფში ჩავედით. იქ მომდევნო დღემდე დავრჩი, რადგან ქუჩაში გასვლა და სახლისკენ გაქცევა საშიში იყო”.

ყარაბაღში პირველ აფეთქებებამდე ინტერნეტი და სატელეფონო კავშირი შეწყდა. ასთხიკი იხსენებს, რომ სარდაფში საშინლად გრძნობდა თავს.

სტუდენტები, მეზობელი სკოლის მასწავლებლები და მოსწავლეები ვერ უკავშირდებოდნენ ახლობლებს. ტირილსა და შიშს თან ერთვოდა გულის წასვლა: საკვებისა და წამლების გარეშე, თითქმის, ერთწლიანი ბლოკადის შემდეგ, ომი ადამიანებისთვის უკანასკნელი დარტყმა აღმოჩნდა.

“შემდეგ დღეს დედამ მიპოვა. ამ შეხვედრას ვერასოდეს დავივიწყებ”, – იხსენებს ასთხიკი და რამდენიმე წუთს სიჩუმეში ვატარებთ.

“ჩემი უფროსი და უკვე სტუდენტი იყო, ერევანში სწავლობდა. მასთან ერთად იყო ჩემი სხვა დაც. სტეპანაკერტში ვრჩებოდით მე, დედა და ჩემი და, რომელიც სკოლის მოსწავლეა. მამა პოზიციებზე იყო და მის შესახებ საერთოდ არაფერი ვიცოდით. მთელი ღამე უნივერსიტეტის სარდაფში უმცროს დაზე ვფიქრობდი.

ვცდილობდი წარმომედგინა, სად იმყოფებოდა პირველი აფეთქებისას: ქუჩაში, სკოლაში, ვინმე თუ დაეხმარა და სარდაფში ჩაიყვანა? შემდეგ გავიგე, რომ დედამ ის ქუჩაში იპოვა, რაც იმ მომენტში ყველაზე საშიში იყო. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დარწმუნდა, რომ ჩემი და უსაფრთხოდ იყო, დედამ შენიშნა, რომ სახლიდან ფეხსაცმლის გარეშე იყო გასული. 

სამხედრო მოქმედებების დასრულების შემდეგ სახლში დავბრუნდით. არ დაგვიწყია ნივთების შეგროვება და ერთმანეთსაც არ ვუტყდებოდით, რომ მშობლიური სახლი უნდა დაგვეტოვებინა. მთელი ამ დროის განმავლობაში მამისგან შეტყობინება ისევ არ მიგვიღია. რამდენიმე დღეში დაგვირეკა და გვითხრა, რომ მალე დაჰბრუნებოდა. ჩვენ ყარაბაღი 25 სექტემბერს დავტოვეთ, ჩემს დაბადების დღეზე”.

“ჩვენზე უკეთესად, ამის შესახებ ვერავინ მოჰყვება”

ერთადერთი, რაც თან წამოიღო ასთხიკმა ყარაბაღში სტუდენტური ცხოვრებიდან, წიგნები იყო.

“ვიცოდი, რომ ადგილი არ გვაქვს, თუმცა ბიძამ მითხრა: აიღე შენი წიგნები, მე თავად ჩამოგიტან”. რა თქმა უნდა, თანაკურსელებთან კავშირს ვინარჩუნებთ. ბევრი მათგანი, ჩემსავით ერევნის სახელმწიფო უნივერსიტეტში იურიდიულ ფაკულტეტზე აგრძელებს სწავლებას. ამჟამად ვმუშაობ სპეციალობით და დისერტაციას ვწერ. ამ წელს დავამთავრებ სწავლას”, – ამბობს ასთხიკი და ღიმილით ამატებს, “ალბათ”.

ფოტო: მედიამაქსი

ერევანშიც, ისევე, როგორც სტეპანაკერტში [აზერბ. ხანქენდი] ის აგრძელბს ვოლონტიორობას ორგანიზაციაში, რომელიც მთიანი ყარაბაღიდან სომხების დაცლაზე და ომების შესახებ ფაქტების შეგროვებაზე მუშაობს.

“ჩვენ ვხვდებით დაზარალებულ ოჯახებს, ვესაუბრებით და ვაგროვებთ მათ ისტორიებს. ძალიან რთულია იმის მოსმენა და განცდა, რაც თავად გამოიარე. ყველა ისტორია – შენია, ისინი შენმა ოჯახმაც გამოიარა. თუმცა, ვფიქრობ – ეს მნიშვნელოვანია. 

იმ სირთულეებმა, რომელიც მე და ჩემმა ანატოლებმა გავიარეთ, უნდა გაგვაკაჟოს. უკეთესად ვერავინ მოუყვება ამაზე ადამიანებს და მსოფლიოს”. 

2024 წლის თებერვლის მდგომარეობით, სომხეთში 2116 იძულებით გადაადგილებლი სტუდენტია მთიანი ყარაბაღის უმაღლესი სასწავლებლებიდან. მათგან 1897 სწავლას სომხეთის რესპუბლიკის სხვადასხვა უმაღლეს სასწავლებლებში პროფილური ან ახლო საგანმანათლებლო პროგრამებზე აგრძელებს.

ავტორი: იანა შახრამანიანი

ვიდეო: გაიანე ენოქიანი

ფოტო: აგაპე გრიგორიანი

მასალა მომზადებულია საგრანტო პროგრამის „Creation of Independent Media Content“ ფარგლებში. მის შინაარსზე სრულად პასუხისმგებელია სომხურენოვანი გამოცემა – მედიამაქსი.