აჭარაში ბევრი სოფელია, რომელთა სახელწოდებაშიც გვარი გვხვდება. მაგალითად: ქოქოლაძეები, ირემაძეები, ხაბელაშვილები და მრავალი სხვა. სოფლების ამგვარი სახელდების ისტორია დღემდე კვლევის საგანია. როგორ და რატომ დაარქვეს სოფლებს გვარი? – ამ თემაზე ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორებს – მამია ფაღავასა და რამაზ ხალვაშს ვესაუბრეთ.
ბსუ-ს პროფესორი, ფილოლოგი მამია ფაღავა ამბობს, რომ სოფლის გვარით სახელდების ერთ-ერთი მიზეზი, შესაძლოა, ტოპონიმიკას უკავშირდებოდეს.
„როცა ტოპონიმიკაზე ვსაუბრობთ, ვიხსენებთ ერთ ცნობილ გამონათქვამს, რომ ტოპონიმიკა არის მიწის ენა. მიწას ყოველთვის ეტყობა იქ მცხოვრები ხალხის ნაკვალევი, იქაური ფლორა-ფაუნა და ზოგადად, ყველაფერი აისახება ტოპონიმებში.
სახელდების ნიშანი შეიძლება გაქრეს, მაგრამ ისტორია ტოპონიმში განაგრძობს არსებობას, ამიტომაც ტოპონიმიკის კვლევას აქვს ძალიან დიდი ლინგვისტური და ისტორიული მნიშვნელობა.
კონკრეტული მაგალითი რომ გითხრათ – როდესაც სახელმდებელმა ამ ტერიტორიას დაარქვა „ბათუმი“, მან საამისოდ რაღაც ნიშანი აიღო. დრო გავიდა და ეს ნიშანი დავიწყებას მიეცა, მაგრამ „ბათუმი“ დარჩა. საუკუნეებს ითვლის ეს სახელწოდება“ – ამბობს მამია ფაღავა.
როგორც ის აღნიშნავს, კონკრეტული გვარით სოფლის სახელწოდების მიზეზი ამ ადგილას მცხოვრები, დომინანტი გვარის არსებობით აიხსნება:
„გვარი, დღევანდელი გაგებით, ქართულ (და არა მარტო) კულტურაში შედარებით გვიანი წარმონაქმნია. თავდაპირველად უნდა გვქონოდა ოჯახის (ქოხის – სახლის მნიშვნელობით) სახელწოდება, რომელთაგან ბევრი მომავალში საფუძვლად დაედო გვარ-სახელს, რითაც აღინიშნა ამ ოჯახის საცხოვრისიც.
სოფელში ოჯახები ქმნიდნენ უბნებს და თავდაპირველად იყო ერთი დიდი უბანი, ზოგჯერ – სოფელიც, პატრიარქალური ოჯახის საცხოვრისად გამოყოფილი. აქედან იწყება ასეთი გეოგრაფიული სახელების წარმოქმნა.
შემდეგ, როდესაც გაჩნდა ძე-ზე, შვილზე, იან-ზე, ვა-ზე და ა.შ. დაბოლოებული გვარები, ბუნებრივია, ესეც აისახა სოფლების სახელწოდებებზე.
მაგალითად, ირემაძეები – ამ სოფელში შეიძლება სხვა გვარებიც ცხოვრობდნენ, მაგრამ დომინანტი გვარი ეს იყო და დაერქვა მისი სახელწოდება. აქვე შეიძლება დავასახელოთ: გოგაძე/გოგაძეები და ხაბელაშვილები.
სოფელი ირემაძეები, ხულო
უფრო ძველი არის -იან და –ეთ სუფიქსიანი გეოგრაფიული სახელები, რომლებიც პატრიარქალური ოჯახის სამოსახლოს აღნიშნავენ სოფელში და ქმნიან უბანს. სხვაზე კარგად ისინი შემოინახა მაჭახელმა. აქ გვხდება ასეთი გეოგრაფიული სახელები: ძნელიეთი – ძნელას ოჯახის საცხოვრისი, სოფლის უბანი (ძნელა ადამიანის საკუთარი სახელია, რაც მოგვიანებით დაედო საფუძვლად გვარს ძნელაძე – ძნელასძე); კახიეთი – კახის ოჯახის საცხოვრისი; ქოქლიეთი – ქოქოლას ოჯახის საცხოვრებელი ადგილი; მოსლიეთი – მოსულას სამოსახლო და მრავალი სხვა.
რაც შეეხება -იან სუფიქსიან ტოპონიმებს, ასეთი გვხვდება ისტორიულ ტაოში: ბასლიანი (ბასილიანი – ბასილეთი), ნაბიანი, თოფლიანნი, ხოჯიანი… ჩამოთვლილ გეოგრაფიულ სახელებს ზოგს ადამიანის საკუთარი სახელი უდევს ფუძედ, ზოგსაც – მეტსახელი.
სხვათა შორის, ჭოროხის ხეობაში დასახლების ერთ-ერთი პრინციპი იყო ოჯახების მიხედვით განაწილება, ე.წ. „ქოხის სახელების“ ასახვა სოფლის უბნებში.
ეს პრინციპი საქართველოს სხვა კუთხეებშიც გვხვდება, თუმცა აქ განსაკუთრებით შეიმჩნევა.
აი, ჩემს სოფელს რომ ვუყურებ, ორთაბათუმს ვგულისხმობ, იქაც ასე ჩანს დასახლების პრინციპი – ერთი გვარი და ნათესაობა სოფელში ერთ უბანშია თავმოყრილი – ბრუნჯაძეები, გურგენიძეები, ფაღავები და მერე ფაღავების შტო განსხვავებულ ადგილებზე. დანაწილების ეს პრინციპი, როგორც ჩანს, ყველგან არის დაცული“.
ტოპონიმიკის ვერსიასა და საკუთარ სახელთაგან წარმოშობილი გვარებით სოფლების სახელდებას ეთანხმება ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, ფილოლოგი რამაზ ხალვაშიც.
რამაზ ხალვაში
„როგორც წესი, გვარ-სახელში აისახება წინაპრის სახელი ან ზედმეტსახელი. ასეთია, მაგალითად, სოფელი ქოქოლაძეები ან ჭინკაძეები ქედაში. შესაძლოა, ქოქოლა იყო სახელი ან ზედმეტსახელი, ჭინკაც ასევე, მერე ფორმირდა გვარად და სოფელსაც შესაბამისად ეწოდა სახელი.
აი, მაგალითად, აჭარაში დასახლებას ჰქვია ხელვაჩაური. ჩემთვის სარწმუნო ვერსიით, ხელვაჩაური არის ხალვაშაური, ხალვაშების გვარს უკავშირდება ამ ტოპონიმის წარმოშობა. აჭარული დიალექტისთვის ნიშანდობლივი მოვლენით -შ შეიცვალა -ჩ ბგერით და ასე გახდა ხალვაშაური ჯერ ხალვაჩაური, საბოლოოდ, ხელვაჩაური“ – ამბობს რამაზ ხალვაში.
მისივე თქმით, არის შემთხვევები, როცა გვარებად წოდებული სოფლებიდან იმ გვარის მქონე მოსახლეობა მთელ საქართველოში გაფანტულა, თუმცა სახელწოდება ადგილს მაინც შეუნარჩუნებია:
„სოფელი სიხალიძეები მდებარეობს ქედაში, მერისის თემში. სახელწოდება მომდინარეობს სიხარულიძეების გვარიდან, ოღონდ ქედის რაიონისთვის დამახასიათებელი ფონეტიკური ცვლილება განუცდია, ამოვარდნილა ბგერა -რ და შეერქვა სიხალიძეები.
სავარაუდოდ, სიხარულიძეები ოსმალების შემოსევის დროს გადასახლებულან გურიაში და ამ გვარის არცერთი წარმომადგენელი აღარ ცხოვრობს სიხალიძეებში.
აი, თუნდაც ოქრუაშვილები. ისინი ქართლში ცხოვრობენ, სავარაუდოდ, ხულოს რაიონიდან უნდა იყვნენ წარმოშობით, სოფელ ოქრუაშვილებიდან, სადაც ერთი ოქრუაშვილიც აღარ ცხოვრობს“.
მსგავს შემთხვევაზე საუბრობს მამია ფაღავაც:
„ბუნებრივია, გეოგრაფიულ სახელში აქ მცხოვრები გვარების თუ ოჯახების სახელებიც გვხვდება და თან ძალიან ხშირად.
საინტერესოა გვართა მიგრაციის თვალსაზრისით ამის შესწავლა.
მაგალითად: ზემო აჭარაში არის სოფელი ხაბელაშვილები, დღეს არც ერთი ხაბელაშვილი იმ სოფელში აღარ ცხოვრობს, მაგრამ მიწამ, გეოგრაფიულმა სახელმა, შეგვინახა ინფორმაცია, რომ იქ ოდესღაც ხაბელაშვილები სახლობდნენ.
ასეთი მრავალი შემთხვევის დასახელება შეიძლება: პაპოშვილები – აღარცერთი პაპოშვილი იქ აღარ სახლობს; კავკასიძეები – ისინი ქართლში გადასახლდნენ; ციციშვილები ფანასკერტიდან არიან მოსული; უზნაძეები, მუხაძეები და კიდევ მრავალი სხვა, ვინც გადასახლდა (ალბათ, კუთხის ოსმალების დაპყრობის შემდეგ) და აღმოსავლეთ საქართველოში დაიდო ბინა“.
მამია ფაღავა ამბობს, რომ სოფლის სახელწოდება ინახავს ისტორიას და არის შემთხვევები, როცა სოფელი ძველ სახელწოდებას იბრუნებს:
„დავუშვათ, ერქვა სოფელს კონკრეტული სახელი, საბჭოთა პერიოდში შეუცვალეს სახელი, შემდეგ კი მოსახლეობამ დაუბრუნა სოფელს პირვანდელი სახელწოდება. ძველ ორთაბათუმს კომუნისტების დროს, საბჭოთა პერიოდში, ჩაისუბანი უწოდეს, მოგვიანებით, არცთუ დიდი ხნის წინ, სოფელმა დაიბრუნა ძველი სახელი, – ორთაბათუმი.
მისი თქმით, გვარების მიხედვით განსახლების პრინციპი საქართველოს ისტორიულ ტერიტორიებზეც არის შენარჩუნებული:
„ისტორიულ ტაოში, ნაწილობრივ კლარჯეთშიც გვხვდება კარ-ფუძიანი ანთროპონიმული წარმოშობის გეოგრაფიული სახელები: დოლენჯიანკარი, ვაჩეკარი, ცუცეკარი, წითლევკარი, კრაეკარი, ხუცეკარი, ომერიანკარი და ა.შ.“ კარი ამ შემთხვევაში ეზოს, კარ-მიდამოს აღნიშნავს.
