ლიტერატურა ეხმარება ადამიანს დარჩეს ადამიანად | ზაალ ანდრონიკაშვილი - Batumelebi • bookmobile, მოგზაური ბიბლიოთეკა, • batumelebi.ge

ავტორი: ზაალ ანდრონიკაშვილი, ილიაუნის პროფესორი, კულტურის კვლევების მიმართულებით
___

არსებობს ლამაზი, მაგრამ დაუდასტურებელი ამბავი ამერიკელი ანთროპოლოგი მარგარეტ მიდის შესახებ. მისთვის უკითხავთ, რა არისო ცივილიზაციის მთავარი ნიშანი. მიდს არ მოუყვანია არც იარაღის, არც ჭურჭლის კეთების მაგალითი. მას უთქვამს, რომ ცივილიზაციის ნიშანი იყო 15.000 წლის წინანდელი გატეხილი და ადამიანის მეშვეობით შეხორცებული ბარძაყის ძვალი. ცივილიზაციის დასაწყისად მიდს მიუჩნევია არა შრომა, არამედ ზრუნვა: იმისათვის, რომ ფეხმოტეხილ ადამიანს ძვალი შეუხორცდეს, მეორე ადამიანმა უნდა დაუთმოს მას დრო და ენერგია, უმკურნალოს, მოუაროს, აჭამოს, ასვას და ანუგეშოს.

არ ვიცით, მართლა თქვა თუ არა მიდმა ოდესმე ასეთი რამ. დაწერით არასოდეს დაუწერია. მიუხედავად ამისა, ერთმანეთზე ზრუნვა, როგორც ცივილიზაციის დასაწყისი, სულაც არ არის მცდარი აზრი.

კიდევ ერთი თეორია ადამიანის გაადამიანურების შესახებ ზრუნვის სხვა ფორმას ასახელებს: ადამიანები მიცვალებულების დამარხვას იწყებენ. ისინი არა მარტო მარხავენ მიცვალებულს, არამედ იმახსოვრებენ წინაპრებს და შთამომავლობას გადასცემენ ამბებს მათ შესახებ. გამოცდილების და მეხსიერების გადაცემის ეს ფორმა ნამდვილად შეგვიძლია ჩავთვალოთ კულტურის, ადამიანის გაადამიანურების ერთადერთ თუ არა ერთ-ერთ მთავარ წყაროდ.

იქ, სადაც ერთი ადამიანი – მეორეს, გამოცდილი – გამოუცდელს, უფროსი – უმცროსს, წინაპარი – შთამომავალს ცოდნას და გამოცდილებას უზიარებს, ლიტერატურა იბადება. ეს ლიტერატურა ჯერ ზეპირია, მაგრამ მას ზუსტად იგივე რამ სჭირდება, რაც მსოფლიო ლიტერატურის ყველზე რთულ ნაწარმოებს: ამბის შინაარსიანად და თანმიმდევრულად გადმოცემა, მოქმედი პირი, სამოქმედო გარემო, კავშირი მოქმედებებს შორის, რომელსაც დღეს სიუჟეტს ვეძახით. სიუჟეტური თხრობა, შინაარსიანი ამბის თანმიმდევრულად გადმოცემა სავარაუდოდ კულტურის ერთ-ერთი უძველესი ფორმაა, რომელიც დროთა განმავლობაში გამდიდრდა და დაიხვეწა, მაგრამ საფუძველი არ შეუცვლია.

რაში გვჭირდება კითხვა? დღევანდელ სამყაროში ინფორმაციის მიღების და გავრცელების ფორმები იმდენად მრავალფეროვანი და დახვეწილია, რომ ცოდნის და გამოცდილების გაზიარებისათვის სიუჟეტური თხრობა, რომელიც მხატვრული ლიტერატურის საფუძველს წარმოადგენს, შეიძლება ვინმემ ზედმეტადაც კი ჩათვალოს. თუ მე შემიძლია ცოდნა და გამოცდილება უფრო სწრაფად და დაუძაბავად მივიღო, რატომ უნდა ვიკითხო წიგნი?

ამ კითხვაზე ბევრი პასუხი არსებობს. მარტო ქართულ ლიტერატურას რომ გადავხედოთ, გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობის „კაცი რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“ პერსონაჟი, ვასიკო კეჟერაძე ამბობს, რომ ყოველი წიგნი ადამიანს უკეთესს ხდის. ჩემი მეგობარი, მწერალი არჩილ ქიქოძე ამბობს, რომ კითხვა ადამიანს კურნავს მარტოობისაგან – არა ჩვეულებრივი მოწყენილობისგან, არამედ სამყაროში მარტოობისაგან. ვეცდები ამ კითხვას კიდევ ერთი, მსგავსი პასუხი გავცე.

ყველაზე ძველი ლიტერატურული ნაწარმოები მსოფლიოში გილგამეშის შესახებ მოგვითხრობს. ყველაზე ვრცელი, ბაბილონური ეპოსი გვიამბობს ურუქის მეფის მეგობრობის, სიყვარულის, გმირობის და სიკვდილის ამბავს. როდესაც გილგამეშს განუყრელი მეგობარი ენქიდუ მოუკვდება, ის წავა უკვდავების საძებნელად. უკვდავების ამბავი მხოლოდ უთნაფიშთიმმა, წარღვნისაგან გადარჩენილმა ერთადერთმა ადამიანმა იცის. უთნაფიშთიმი გილგამეშს ეტყვის, რომ უკვდავება არ არსებობს, მაგრამ მას გაახალგაზრდავების ბალახს მიასწავლის. ოღონდ უკვდავების ბალახს გილგამეშს გველი მოჰპარავს.

გილგამეშის ამბავმა მსოფლიო ლიტერატურაში დიდი კვალი დატოვა. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე XXI საუკუნეში შუმერულად დაწერილი ამბავი ძველი აღმოსავლეთის „ბესტსელერად“ იქცა, ბაბილონურ და ხეთურ ენებზეც ითარგმნა და გავლენა მოახდინა როგორც ბიბლიის წარღვნის ამბავზე, ისე ჰომეროსის ილიადაზე და ოდისეაზე. გილგამეშის მრავალრიცხოვანი თანამედროვე ვერსია არსებობს. (სხვათა შორის, გილგამეშის ქართული თარგმანი ერთ-ერთი უძველესია მსოფლიოში: მიხაკო წერეთელმა გილგამეში ქართულად თარგმნა გერმანული, ინგლისური და ფრანგული თარგმანების შემდეგ 1924 წელს. ქართველმა მწერალმა ოთარ ჭილაძემ თავის რომანში „ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან“ ქართულ სოფელს, რომელშიც რომანის მოქმედების დიდი ნაწილი ვითარდება, გილგამეშის მშობლიური ქალაქის სახელი, ურუქი დაარქვა. ჭილაძის კიდევ ერთი რომანის სათაური „აველუმი“, შუმერული სიტყვაა და (თავისუფალ) ადამიანს ნიშნავს.

„გილგამეშის“ ზურაბ კიკნაძისეული შესანიშნავი ქართული თარგმანი სკოლაში, ჩვენმა ქართულის მასწავლებელმა, თათუნა გრძელიძემ წაგვაკითხა. ეს წიგნი მთელი ცხოვრება გამომყვა და დღემდე ისე იკითხება, თითქოს არ არსებობდეს ის დრო, რომელიც ჩვენს XXI საუკუნეს ჩვენს წელთაღრიცხვამდე XXI საუკუნეს აშორებს. რატომ ხდება ასე? მიუხედავად უზარმაზარი ტექნიკური პროგრესისა, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანმა ისწავლა ინფორმაციის სწრაფი გადაცემა, გაფრინდა კოსმოსში, მკურნალობს ურთულეს დაავადებებს, მისი ძირეული გამოცდილებები არ შეცვლილა. ის კვლავ მოკვდავია და ეშინია სიკვდილის, მას კვლავ აქვს სიყვარულის და მეგობრობის მოთხოვნილება, ეშინია დარჩეს მარტო, ეძებს თავის მსგავს არსებებს, უნდა, რომ ის ახსოვდეთ მომავალშიც და ამიტომაც ცდილობს, რაღაც კვალი დატოვოს.

ყოველი ადამიანი დგას მორალური დილემების შესახებ, როგორ მოიქცეს ამა თუ იმ შემთხვევაში, ხშირად, თუმცა რა ყოველთვის აწუხებს სინდისი, თუ ჩათვლის, რომ მისი საქციელი არ აკმაყოფილებს მისსავე ან საზოგადოების ფასეულობებს. ამ შემთხვევაში ადამიანი მარტოა. როგორც ქართველი ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი ამბობდა, ადამიანი მარტოა სიკვდილის ან სიყვარულის დროს. არ არსებობს არავინ, ვინც მას ეტყოდა, როგორ უნდა მოიქცეს ის, იმიტომ რომ სიკვდილი და სიყვარული ყოველი ადამიანისათვის უნიკალური გამოცდილებაა. არ არსებობს ცოდნის გადაცემის მექანიზმი, რომელიც ადამიანს შეუცვლიდა საკუთარ გამოცდილებას.

ახლა ცოტა ხნით ძველ საბერძნეთში გადავინაცვლოთ: ძველი წელთაღრიცხვის მეხუთე საუკუნის ათენში დიონისეს “ფესტივალზე” სამი ტრაგედია და ერთი კომედია იდგმებოდა ხოლმე.

ტრაგედია არა მარტო „ბედნიერებიდან უბედურებისაკენ“ ცვლილებას გულისხმობს, რასაც არისტოტელე „პოეტიკაში“ „მეტაბაზისს“ ეძახის, არამედ ადამიანის თვისებრივ ცვლილებას. რომ განვმარტო რას ვგულისხმობ, მაგალითს მოვიყვან: სოფოკლეს “ანტიგონეში” ქორო (ანუ გუნდი) ეუბნება ანტიგონეს, რომელსაც კრეონმა ცოცხლად დამარხვა მიუსაჯა: (ანტიგონემ, როგორც გახსოვთ, თავისი სამოქალაქო ომში დაღუპული ძმა, პოლინეიკესი დამარხა და დაიტირა კრეონის, თებეს მეფის,აკრძალვის მიუხედავად) „მართალია, ჩვენ მოკვდავები ვართ, მაგრამ მოკვდავი ქალისთვის ამაზე მეტი რა უნდა იყოს, რომ მასზე იტყვიან, ღმერთების მსგავსი წილი ხვდა წილად სიცოცხლეშიც და სიკვდილის შემდეგაცო“.

ტრაგედიის გმირის, გინდა ქალის და გინდა კაცის, სხვა ადამიანებისაგან განსხვავება ის არის, რომ ადამიანი თავის თავზე მეტი ხდება და ღვთაებრივს უახლოვდება, ოღონდ ისე, რომ თავის ადამიანობას (ანუ მოკვდაობასაც) ინარჩუნებს, ამიტომაც მისთვის ეს ღვთაებრიობასთან მიახლოების გზა ტკივილზე, უბედურებაზე და სიკვდილზე გადის.

თეატრი ის ადგილია, სადაც მაყურებელი, რომელსაც არ მიეცა იმის საშუალება, რომ გაეკეთებინა ნახტომი ადამიანიდან ზეადამიანისაკენ, ამ ნახტომის, ამ ტრანსფორმაციის მომსწრე სცენაზე მაინც ხდება. ის “შიშით და ძრწოლით” ადევნებს თვალყურს ტრაგედიას, იმისათვის რომ ბოლოს განიწმინდოს – არა იმდენად შიშისა და ძრწოლის, ან სხვა უარყოფითი ემოციებისაგან, არამედ თავადაც განიცადოს ეს ცვლილება. ამ განწმენდას ათენელი ფილოსოფოსი არისტოტელე კათარსისს ეძახდა.

თეატრი ის ადგილია, სადაც ადამიანი უკიდურესი ძალისხმევის შედეგად ახერხებს თავის თავს გასცდეს, გახდეს უფრო მეტი, ვიდრე ის არის, მაგრამ ამავე დროს თავისი თავი შეინარჩუნოს კიდევაც. ერთდროულად იყოს მეც და მე-ზე მეტიც.

დავუბრუნდეთ ისევ მარგერეტ მიდს და ცივილიზაციისა და კულტურის საწყისებს. ქართველი ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი ამბობდა, რომ ადამიანი, მართალია ბიოლოგიურ ადამიანად იბადება, მაგრამ ეს ბიოლოგიური ადამიანი ჯერ უნდა შედგეს ადამიანად ამ სიტყვის კულტურული მნიშვნელობით. ადამიანის ადამიანად შედგომა ერთჯერადი პროცესი არ არის, ის გამუდმებით ხდება – ადამიანმა თავის ადამიანურობა ყოველდღიურად უნდა დაადასტუროს. ეს ამოცანა ცოდნისმიერი და ინფორმაციული არ არის. მასზე პასუხს ვიკიპედია, იუთუბი და ტიკ-ტოკი ვერ გასცემს. ადამიანის გაადამიანურება სინამდვილეში იგივეა, რაც ადამიანის „ზეადამიანად“ გადაქცევა ბერძნულ თეატრში, რომელსაც უზარმაზარი ძალისხმევა ჭირდება. ლიტერატურა არის ის კულტურული ფორმა, ის დამხმარე საშუალება, რომელიც ადამიანს ეხმარება თავისი ყოველდღიური, მაგრამ ურთულესი ამოცანის შესრულებაში: გახდეს და დარჩეს ადამიანად, მოსიყვარულე, მეგობარ, თანა-ადამიანებზე მზრუნველ არსებად.

ამ წერილს ვუძღვნი ჩემს მეგობარ გიგი უგულავას, რომლის მეგობრობა ყოველთვის მეხმარებოდა ვყოფილიყავი უკეთესი, ვიდრე ვარ.