რა ტიპის პრობლემებს უქმნის უნივერსიტეტებს რექტორის ერთკანდიდატიანი არჩევნები, რა პროცესებზე მიუთითებს ეს და რატომ დუმს აკადემიური პერსონალი? – „ბათუმელები“ ამ თემაზე ბათუმის რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სამართლის დოქტორს, კონსტიტუციონალისტ მალხაზ ნაკაშიძეს ესაუბრა.
- ბატონო მალხაზ, დღეს თსუ-ში ჩატარდა რექტორის არჩევნები ერთი კანდიდატით. რექტორი გახდა ჯაბა სამუშია – ადამიანი, რომელიც წინასწარ დანიშნეს მოვალეობის შემსრულებლად. როგორც აკადემიური სფეროს წარმომადგენელს მინდა გკითხოთ, რაზე მეტყველებს ეს ფაქტი?
რექტორი უნივერსიტეტში ყველაზე მაღალი თანამდებობის პირია, რომელსაც, წესით, ირჩევს უნივერსიტეტის აკადემიური საბჭო, რომელიც დაკომპლექტებულია პროფესორებით და ასევე, კვლევითი ინსტიტუტის წარმომადგენლებით.
რექტორის არჩევა თავისთავად დაფუძნებულია აკადემიური საზოგადოების გადაწყვეტილებაზე. თუმცა, თუ ჩვენი ბოლო წლების პრაქტიკას გადავხედავთ, აკადემიური საბჭო სრულიად ფორმალური ინსტიტუტი გახდა და რეალურად, ის ვერ ირჩევს რექტორს. უბრალოდ, აფორმებს გარედან მიღებულ გადაწყვეტილებებს.
გვინდოდა რაღაც ცვლილებები, კანონმდებლობაშიც ბევრი რამე შეიცვალა, მაგრამ ერთია კანონმდებლობა და მეორე – ფაქტობრივი ვითარება.
აკადემიური საბჭო, ფაქტობრივად, პასიურ როლშია და, ძირითადად, ეთანხმებიან იმ გადაწყვეტილებებს, რომლებსაც მთავრობა იღებს.
- როგორ ფიქრობთ, აკადემიური პერსონალი რატომ იყენებს თავს ასეთ მდგომარეობაში, რის გამო თმობენ თავიანთ უფლებებს?
ამას ბევრი მიზეზი აქვს. ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა, ჩემი აზრით, პროფესორების შერჩევის წესია. რა ეტაპებს, რა კარიერულ საფეხურს გადის პროფესორად გახდომამდე პირი, რა დამსახურების მიხედვით ირჩევენ ამ ადამიანებს და როგორ ხვდებიან ისინი მაღალ აკადემიურ თანამდებობაზე, აი, აქ არის პრობლემა.
აკადემიური პერსონალი თავად უნდა იყოს თავისუფალი, თანამდებობა კი დამსახურების მიხედვით უნდა მიიღოს. იმის მიხედვით, როგორი კვლევის, სწავლების შედეგები აქვს, პროფესიულ ეთიკას პატივს სცემს, კონკურსის შედეგად მოხვდა ამ თანამდებობაზე, პროფესიონალია და ასე შემდეგ. წარმოუდგენელია, რომ ასეთი ადამიანი ვინმეს გავლენის ქვეშ მოექცეს.
ჩვენთან კი უნივერსიტეტები ივსება აკადემიური პირებით, რომლებიც შერჩეულნი არიან ნეპოტიზმით, არათანაბარი შერჩევით, ჩაწყობით და ასე გრძელდება. ეს საზოგადოება როგორ აირჩევს ვინმეს? ამ ადამიანების უმრავლესობას არ აწყობს ცვლილებები უნივერსიტეტში.
პროფესიონალის ადგილი კი აღარ რჩება უნივერსიტეტებში. ამიტომ არიან ჩუმად, ურჩევნიათ, მთავრობა რასაც გადაწყვეტს და შესთავაზებს, იმას დაეთანხმონ.
- ნეპოტიზმი, ჩაწყობა – ეს უნივერსიტეტის შიგნით ხდება, თუ ხელისუფლების დონეზე წყდება?
რა თქმა უნდა, უნივერსიტეტებში ხელმძღვანელობის გარეშე ეს არ ხდება, რადგან სხვანაირად ვერ შეაღწევ უნივერსიტეტში, ძალიან რთულია კრიტიკულად განწყობილი ადამიანი მოხვდეს უნივერსიტეტში იმ სისტემის გამო, რომელიც აქვთ შექმნილი.
ამიტომ არის ახალგაზრდების მხრიდან ნაკლები დაინტერესება უნივერსიტეტით. მე საჯარო სამართალში ვმუშაობ და ახალგაზრდა მეცნიერები არ ინტერესდებიან საჯარო სამართლით, რადგან აკადემიურ თანამდებობამდე რომ მიაღწიო, ჯერ უნდა ისწავლო სადოქტოროზე, შემდეგ დაიცვა დისერტაცია, შემდეგ უნდა გახდე ასისტენტ-პროფესორი, ვთქვათ, შემდეგ ასოცირებული პროფესორი ან პროფესორი და თუ ხარ კრიტიკულად განწყობილი ადამიანი, შესაძლებელია აღარ დაგაწინაურონ – სხვა მოიყვანონ, რომელიც მათი ნაცნობი იქნება, მათ პოზიციებს იზიარებს, ვინც ნაკლებად კრიტიკულია.
თავისუფალი ადამიანებისთვის ძალიან რთულია ამ გზის გავლა, რადგან ეს არ არის კონკურენციაზე დამყარებული. ამიტომ ცდილობენ ადამიანები კავშირი დაამყარონ რექტორთან, დეკანთან, ჩააწყონ საქმე, რომ მოხვდნენ უნივერსიტეტში.
- კიდევ რა პრობლემები შეიძლება შეუქმნან?
უნივერსიტეტებს აქვთ თავიანთი საფონდო კონკურსები, დაფინანსება რომ მიიღოს აკადემიურმა პირმა. შესაძლოა ასეთ კონკურსებში საერთოდ ვერ გაიმარჯვოს ადამიანმა, რომელიც კრიტიკულად არის განწყობილი უნივერსიტეტის მიმართ. გარე კონკურსებიდან თუ მოიპოვებენ დაფინანსებას კვლევებისთვის, უნივერსიტეტის რექტორის რეკომენდაციაა საჭირო, შეიძლება არ მისცეს ასეთ ადამიანს რეკომენდაცია რექტორმა და, საბოლოო ჯამში, ეს ხალხი ან დატოვებს უნივერსიტეტს, ან უნდა შეეგუოს და გაჩუმდეს.
- პლაგიატზე რა შეგიძლიათ გვითხრათ?
გახსოვთ ალბათ, თსუ-ში თავად რექტორს წაუყენებს პლაგიატის ბრალდება. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს სხვადასხვა პროგრამა, რომელიც ამოწმებს ნაშრომს პლაგიატზე, ჩემი დაკვირვებით, ესეც ფორმალურია, რადგან სტატიები და სამეცნიერო ნაშრომები, რომლებსაც პროფესორები აქვეყნებენ, ბევრ შემთხვევაში შეიძლება იყოს გადაწერილი, ან მოპარული, ან დარღვეული იყოს პროფესიული სტანდარტები, მაგრამ ამას არავინ ამოწმებს დეტალურად.
მაგალითად, გავრცელებული შემთხვევაა, როცა ერთ სტატიას შესაძლოა ჰყავდეს 10 ან 15-ზე მეტი ავტორი: საერთაშორისო დონეზე ძალიან საეჭვოდ უყურებენ ასეთ ნაშრომებს, რადგან გაურკვეველია, რომელმა ავტორმა რა ნაწილზე იმუშავა და რაზეა პასუხისმგებელი.
შესაძლოა, ერთმა შეასრულა და დანარჩენი მიაწერეს უბრალოდ, ჩვენთანაც ყოფილა ასეთი შემთხვევები.
მაგალითად, არის მოთხოვნა, რომ აკადემიურმა პირმა წლის განმავლობაში გამოაქვეყნოს სამეცნიერო პუბლიკაცია, მაგრამ სად აქვეყნებს, ეს არის მნიშვნელოვანი. რადგან უნივერსიტეტები ძალიან დაბალი დონის პროდუქციას ქმნიან, სარედაქციო კოლეგია კი სრულიად შემთხვევითაა შექმნილი ასეთი პუბლიკაციების გამოცემის დროს, იბეჭდება დაბალი ტირაჟით და ისევ უნივერსიტეტის შიგნით რიგდება. ასეთი პუბლიკაცია შეიძლება ჩაეთვალოს პროფესორს გამოქვეყნებულად.
- თქვენ ერთგან წერდით, რომ მთავრობას სურს აკონტროლოს აკადემიური დაწესებულებები, საიდანაც შესაძლოა საფრთხე დაემუქროს მას, თუ იქ ხალხი თავისუფლებას იგრძნობსო. რას გულისხმობდით, რომ აგვიხსნათ?
უნივერსიტეტებს რომ მთავრობა აკონტროლებს, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ ვერ ნახავთ საუნივერსიტეტო საზოგადოებიდან ვერცერთ პირს, (გამონაკლისების გარდა), ვინც ღიად გამოხატავს აზრს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე.
იგივე, დასავლეთის ან ევროპის უნივერსიტეტებში ღიად გამოხატავენ ხოლმე თავიანთ დამოკიდებულებებს, საქართველოში კი ძალიან იშვიათია ასეთი რამ. ეს კავშირშია იმასთან, რომ საჯარო უნივერსიტეტებს აფინანსებს მთავრობა. ერთ დღეს ეს დაფინანსება რომ არ მისცეს მთავრობამ, უნივერსიტეტი შესაძლოა გაკოტრდეს, რადგან ამ ბიუჯეტზე აქვთ დაგეგმილი თავიანთი საქმიანობა.
ხელმძღვანელობაც ფიქრობს, რომ არ უნდა გააკეთოს მთავრობის საწინააღმდეგო განცხადება და არა იმაზე, რომ რაიმე ღირებული კვლევები შექმნას, საერთაშორისო დაფინანსება მიიღოს, გრანტები ჰქონდეს და ასე შემდეგ. ის ფიქრობს, იყოს მშვიდად და ამაში მისცემს მთავრობა ფულს, ესენი კიდევ მთავრობას შეაქებენ. ასეთი უნივერსიტეტი როგორ იქნება დამოუკიდებელი.
- მას შემდეგ, რაც უკრაინაში ომი დაიწყო, მმართველი პარტია განსაკუთრებით კრიტიკული გახდა დასავლეთის მიმართ. თუ საქართველოს ევროინტეგრაციას საფრთხე შეექმნება, ეს ხომ გამოიწვევს ბოლონიის პროცესის შეწყვეტასაც. შესაბამისად, სტუდენტები და ლექტორ-მასწავლებლები ვეღარ ისარგებლებენ იმ სიკეთეებით, რასაც დასავლეთი გვაძლევს. შეწყდება ერაზმუს+ პროგრამა და სხვა დაფინანსებებიც. როგორ ფიქრობთ, რამდენად გააზრებული აქვთ ეს აკადემიურ პერსონალს, სტუდენტებს?
დიდ ნაწილს შესაძლოა კარგად აქვს გააზრებული, მაგრამ პოზიციის გამოხატვას მაინც თავს არიდებენ. მიჰყვებიან მთავრობის პროპაგანდას.
რა თქმა უნდა, ერაზმუს+ არის ყველაზე კარგი პროგრამა და ჩვენი სტუდენტები მიდიან უცხოეთში, ბოლო პერიოდში ქართულ უნივერსიტეტებს მიეცათ ევროპულ გრანტებზე წვდომის შესაძლებლობაც. მაგალითად, მილიონიან დაფინანსებაზე შეუძლია პროფესორს განაცხადის გაკეთება, მაგრამ ამას შრომა სჭირდება და ჩვენთან შრომა ნაკლებად უნდათ.
ამიტომ ურჩევნიათ, მთავრობის დონეზე კარგი ურთიერთობა ჰქონდეთ და მათგან მიიღონ მარტივად დაფინანსება, ანაზღაურება და ასე შემდეგ.
დაახლოებით იგივეა, ერთ-ერთმა ქართულმა კომპანიამ რომ თქვა, მირჩევნია რუსეთში გავიტანო რძის ნაწარმი, რადგან იქ არანაირ სტანდარტს არ გვთხოვენო.
- თქვენი აზრით, უნივერსიტეტების დაფინანსების როგორი მოდელი გაამართლებდა, თუ გიფიქრიათ ამაზე, თუ მსჯელობთ ხოლმე აკადემიურ სივრცეებში ამ საკითხზე?
რაღაც განხილვები მოეწყო წლების წინ უნივერსიტეტებში, თუმცა ეს პროცესიც შეჩერდა. დაფინანსება დამოკიდებული უნდა იყოს იმაზე, თავად უნივერსიტეტი რას ქმნის, რას სთავაზობს საზოგადოებას.
შესაძლებლობების მიხედვით უნდა ფინანსდებოდეს პროგრამულად, კვლევის შედეგების მიხედვით და არა ხელმძღვანელობის შეთანხმებით.
უნივერსიტეტი როგორ შეიძლება ამაყობდეს იმით, რომ მრავალფეროვანი პროგრამები აქვს, მაშინ როცა შესაბამისი რესურსი არ აქვთ და შესაძლოა პროფესორიც არ ჰყავდეს, რაღაც კონკრეტულ მიმართულებაზე ლექცია რომ წაიკითხოს ან კვლევა შეასრულოს. როგორ შეიძლება ასეთმა პროგრამამ რაიმე შედეგი დადოს.
- ერთკანდიდატიანი არჩევნები, ის გარემო, რაზეც საუბრობთ, არის ეს საფრთხე დემოკრატიისთვის?
რა თქმა უნდა. რა დემოკრატიაზეა საუბარი, ეს ხომ არჩევნები არ არის?
არის ხალხი, ვინც მართლა ბევრს შრომობს სხვადასხვა უნივერსიტეტში, აქვთ კონტაქტები უცხოურ უნივერსიტეტებთან, აქვთ მიღწევებიც, უბრალოდ ასეთი გარემო როცა იქმნება უნივერსიტეტებში, ასეთი ხალხი ტოვებს ქვეყანას.
ბევრი შემთხვევა ვიცი, როცა მაღალი აკადემიური მიღწევის ადამიანები წავიდნენ საქართველოდან და ახლა ევროპისა და ამერიკის უნივერსიტეტებში მუშაობენ.
ასეთი გარემო აიძულებს ადამიანებს, რომ მოშორდნენ ასეთ სისტემას.
