ფილოლოგ, პუბლიცისტ ლევან ბერძენიშვილის მიერ ერეკლე მეორის კრიტიკას საქართველოში, საზოგადოების ერთი ჯგუფის მწვავე რეაქცია მოჰყვა. შეიქმნა პეტიცია, რომლითაც პეტიციის ავტორებმა მოითხოვეს ბერძენიშვილს „აეკრძალოს სტუდენტებთან კომუნიკაცია“, რადგან, მათი აზრით, ლევან ბერძენიშვილი ერეკლეს მიერ რუსეთთან დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატის კრიტიკით ეროვნულ გმირს შეურაცხყოფს. 28 მაისს თელავში აქციაც კი გაიმართა ლევან ბერძენიშვილისგან „ერეკლე მეორეს დასაცავად“.
რას ნიშნავს სინამდვილეში ლიტერატორის, პუბლიცისტის დევნა საკუთარი აზრის გამო და რა საფრთხეები შეიძლება დავინახოთ ამ პროცესებში? – ამ თემაზე „ბათუმელები“ ფილოსოფოსს, ილიას უნივერსიტეტის პროფესორს, გიორგი მაისურაძეს ესაუბრა.
- ბატონო გიორგი, როგორ აღიქმება თქვენი გადმოსახედიდან ის პროცესები, რაც ლევან ბერძენიშვილის მიერ ერეკლე მეორის კრიტიკას მოჰყვა და რა ტიპის პრობლემას აჩვენებს ეს?
მე ვიტყოდი, რომ საფრთხე ექმნება არა იმდენად გამოხატვის თავისუფლებას, არამედ ეს აჩვენებს დისკუსიის შეუძლებლობას საქართველოში. ამას ვამბობ როგორც მათზე, ვინც აპროტესტებს, ასევე – ლევან ბერძენიშვილის მხარდამჭერებზე.
რეაქციებს ვაკვირდებოდი სოციალურ ქსელებში და ვხედავდი, როგორ გაიყო საზოგადოება ორ ნაწილად. ერთ მხარეს არიან აღშფოთებულები, დამგმობები, რომლებიც რეპრესიებს მოითხოვენ, – „აეკრძალოს პედაგოგიური საქმიანობა“ და ასე შემდეგ, რისი უფლებაც მათ არანაირად არ აქვთ და რეალურად, არც არანაირი მექანიზმი არსებობს, რომ ადამიანს საკუთარი შეხედულებების გამო აუკრძალოს ვინმემ პედაგოგიური საქმიანობა.
არსებობს, ვთქვათ, უნივერსიტეტის ეთიკური კომისიები, თუმცა არანაირად არ ჯდება ეს იმაში, რომ ავტორის, კერძო პირის ამ თუ იმ პრობლემის თუ ისტორიული პიროვნების მიმართ შეხედულებებზე იმსჯელონ.
მეორე მხრიდან იყო აბსოლუტურად საწინააღმდეგო რამ. არა უბრალოდ სოლიდარობა, არამედ რაღაც თაყვანისცემის ჟესტები და გამოხატულებები და სწორედ ამის გამო ვფიქრობ, რომ ასეთ გარემოში დისკუსია არის შეუძლებელი.
ზოგადად, საქართველოში შეუძლებელია დისკუსია, რადგან ერთ მხარეს გვაქვს რაღაც რადიკალური გმობა, წყევლა და შეჩვენება, მეორე მხარეს – თაყვანისცემა და აღზევება. ერთიც და მეორეც არის აბსოლუტურად საწინააღმდეგო თავისუფალი გარემოსი, ისეთი გარემოსი, სადაც დისკუსია შესაძლებელია.
ლევან ბერძენიშვილს, რა თქმა უნდა, აქვს უფლება ჰქონდეს საკუთარი აზრი. ვიღაცები დაეთანხმებიან, ვიღაცები – არა. ეს გასაგებია, მაგრამ ასეთ მოცემულობაში, რასაც დღეს ვხედავთ, ვერც მასთან შეხვალ დისკუსიაში.
რა თქმა უნდა, ფორმულირება, რომ ერეკლე მეორე მოღალატეა, თავისთავად რადიკალურია. მე პირადად ძალიან სკეპტიკურად და ეჭვით ვუყურებ ისტორიული პიროვნებების მიმართ სასამართლო პროცესის ენით ლაპარაკს, ვიღაცის მოღალატედ შერაცხვას, თუმცა ფორმა შეგვიძლია შევარჩიოთ და ამაზეც შეგვიძლია ვიკამათოთ.
- წარსულის ცოდნა და შეფასება ხომ იმისთვის გვჭირდება, რომ სამომავლოდ სწორი გადაწყვეტილებები მივიღოთ. რეალურად, საქართველოში სწორედ ამის პრობლემა გვაქვს, რომ არ ხდება წარსულის შეფასება. ასე არ არის?
კი, ამის კრიზისი გვაქვს და ეს ზოგადად უკავშირდება იმას, რომ ისტორიული მეცნიერება, ფაქტობრივად, მოშლის თუ გადაშენების პირასაა, როგორც სხვა სამეცნიერო დისციპლინები საქართველოში და მეორეა ზოგადად დისკუსიის შეუძლებლობა ჩვენს ქვეყანაში.
ისევ და ისევ პოლარიზაცია, ბანაკებად დაყოფა, – „მტერი ხარ“, „მოყვარე ხარ“, „მომხრე ხარ“, „მოწინააღმდეგე ხარ“… ეს ძალიან პრიმიტიული ფორმაა აზროვნების და ურთიერთობის. ასეთ საზოგადოებაში შეუძლებელია საერთოდ სიტყვა „თავისუფლება“ ვიხმაროთ, რადგან „ვეთანხმები – არ ვეთანხმებიზეც“ აღარ არის საუბარი. ეს არის – „თაყვანს ვცემ“ ან „ვგმობ“, ან ღვთაებად მიმაჩნია, ან ურჩხულად.
აი, როცა ამ მოცემულობის წინაშე ვდგებით, აქ საზოგადოებაზე ლაპარაკი არ შეიძლება, ეს არის რაღაც ტომობრივი ლოგიკა.
- ბერძენიშვილის დევნა გარკვეული ჯგუფების მხრიდან ხომ არ არის იმის გაგრძელება, რაც ხდება კულტურის სფეროში, ეროვნულ მუზეუმში, სადაც თანამშრომლებს, ფაქტობრივად, უშვებენ სამსახურებიდან. ამ პროცესის ნაწილია ესეც?
ამ ორი ამბის კავშირს მე არ ვხედავ, რადგან მუზეუმში არის სრულიად ამაზრზენი და საშიში პროცესი, რომელსაც კულტურის სამინისტრო და უშუალოდ კულტურის მინისტრი აწარმოებს. დარევა ამ ადამიანებზე, პროფესიონალებზე, მათი გაყრა, ყოველგვარი ეთიკის ფარგლებს მიღმაა, რომ არაფერი ვთქვათ სამართლებრივ ასპექტებზე, დილეტანტების, არაპროფესიონალების ჩანაცვლებაზე. ეს არის ძალიან საშიში პროცესი და ამაზე საზოგადოებას სერიოზული და ადეკვატური რეაქცია ჯერჯერობით, სამწუხაროდ, არ გამოუხატავს.
მისასალმებელია, რომ პროფკავშირების იდეა გაჩნდა აკადემიურ სფეროში, რასაც მე მაქსიმალურად ვუჭერ მხარს. ეს ყველაფერი უნდა გადავიდეს სამართლებრივ სფეროში და არ უნდა მიეცეს ერთ მინისტრს ამ ადამიანებზე ძალადობის უფლება. „გოგია უიშვილში“ რომ არის, ეგზეკუცია ჩამოტარებით, აი, ამ ეგზეკუციის ტიპური განსახიერებაა ის, რასაც წულუკიანი აკეთებს და მოულოდნელიც არ უნდა ყოფილიყო ეს, რადგან სწორედ ამ ეგზეკუციური სფეროს წარმომადგენელს ჩააბარეს კულტურა.
ლევან ბერძენიშვილის ირგვლივ ატეხილი დისკუსია უფრო მომხრე – მოწინააღმდეგის თემას უკავშირდება. მე მგონი, პრინციპულად არ არის დასაყენებელი ეს საკითხები ერთად, რადგან ერთი ამბავი ეხება პროფესიონალ ადამიანებს, მკვლევრებს, მეცნიერებს, რომლებსაც უმიზეზოდ აგდებენ სამსახურიდან და მეორე ამბავი უკავშირდება აკადემიური სფეროს წარმომადგენლის თუ სახალხო ინტელექტუალის პირად მოსაზრებას, რომელიც საკმაოდ იდეოლოგიური მგონია.
თუმცა ყველას აქვს უფლება ჰქონდეს საკუთარი აზრი და გამოხატოს, აქ არ შეიძლება შეზღუდვა. დასავლური კულტურა, რუსული კულტურაც ეფუძნება საკუთარი ისტორიული სახეების, გმირების, მეფეების დაცინვას, შეურაცხყოფას და აბუჩად აგდებასაც. ჩვენ შეგვიძლია ამაზე ბევრი რამ წავიკითხოთ, ეს ჩვენ გვაქვს რატომღაც ასეთი გართულებული, ავადმყოფური დამოკიდებულება – „იმაზე ეს როგორ თქვა“, „ამაზე ეს როგორ თქვა“.
თუ ეს არის სადისკუსიო თემა, რა თქმა უნდა, ვიკამათოთ, ვიმსჯელოთ, მაგრამ კიდევ ვამბობ, რომ დისკუსია დღეს შეუძლებელია, როდესაც გვაქვს პოლარიზებული სამყარო, ყოველგვარი კრიტიკის გარეშე. იქ, სადაც ან მომხრე უნდა იყო, ან მოწინააღმდეგე, დისკუსია, რა თქმა უნდა, შეუძლებელია. შეუძლებელია საღი აზრი არსებობდეს.
- როგორ ფიქრობთ, რამ შექმნა ეს რადიკალური ფონი, თქვენ ხედავთ ამაში პოლიტიკის როლს? თუ სხვა მიზეზები უნდა ვეძებოთ?
საზოგადოების პოლარიზაცია დაიწყო 80-იანი წლების ბოლოდან, როცა თუ არ ეთანხმებოდი ლიდერს ან ბელადს, გეტყოდნენ – „აგენტი ხარ“, შემდეგ „მტერი ხარ“, „მავნებელი ხარ“ და ასე შემდეგ. ეს 1937 წლის ლოგიკაა, რომელიც ძალიან ფართოდ გადმოვიდა ჩვენს ანტისაბჭოთა განწყობაშიც. ყველაზე საშინელი, რაც ახასიათებდა საბჭოთა კავშირს, ის გადმოიღეს და გამოიყენეს შემდგომაც.
რა თქმა უნდა, დღევანდელი პოლიტიკური სიტუაციაც ამყაყებულია და ძირითადად ორ ბანაკად არის წარმოდგენილი:
ოპოზიცია, რომლის სახეც არის „ნაციონალური მოძრაობა“ და იმ ინტერვიუშიც ლევან ბერძენიშვილი სწორედ ამ პოზიციას ამყარებდა, რომ მთავარი ოპოზიციური ლიდერი მიხეილ სააკაშვილია და „ნაციონალური მოძრაობის“ ირგვლივ უნდა გაერთიანდეს დანარჩენი ოპოზიციაც, რასაც მე პირადად, კატეგორიულად არ ვეთანხმები.
მეორე მხარეა „ქართული ოცნება“, თავისი ასევე სრულიად რადიკალური, მმართველი პოლიტიკური ძალისთვის შეუფერებელი რიტორიკით, სრული დემონიზაციით და შეურაცხყოფით. მაგრამ კიდევ ვიმეორებ, რომ ეს არის პოლიტიკური ელიტების ნამუშევარი. ის, რასაც მნიშვნელოვან წილად ქმნიდნენ 1988 -1989 წლის პოლიტიკური ელიტები და დღესაც იგივეა.
ყოველგვარ გონიერებას აცდენილია ეს პოლარული აზროვნება და რადიკალიზაცია, რომელიც დისკუსიის შეუძლებლობის ნიმუშია.
- რადგან ლევან ბერძენიშვილი საუბრობდა „ნაციონალური მოძრაობის“ ირგვლივ გაერთიანებაზე, არ ფიქრობთ, რომ ეს იყო მიზეზი მის წინააღმდეგ დაეწყოთ კამპანია?
კი, შეიძლება იყო ეს ყველაფერი ხელოვნურად შექმნილი, რადგან ბერძენიშვილი ამ შემთხვევაში არ წარმოადგენს თავისუფალ, დამოუკიდებელ ინტელექტუალს, ის პირდაპირ ასოცირდება კონკრეტულ პოლიტიკურ ძალასთან და შესაბამისად, როცა აკეთებ განცხადებას ისტორიულ ფიგურაზე, რომელსაც აკრიტიკებ, ამას მოჰყვება გარკვეული რეაქცია და არ არის გამორიცხული, რომ რაღაც მასების მობილიზება და ხალხის გამოყვანაც მოჰყვეს.
თუმცა რეალურ პრობლემებს არც ერთი პოლიტიკური მხარე არ ხედავს, რადგან ამ პრობლემებზე ოპოზიციასაც და ხელისუფლებასაც კონსენსუსი აქვთ.
რეალური პრობლემაა ის, რომ ლარი მყარდება და ფასები მაინც ასტრონომიულად იზრდება ყოველდღე, რომ საქართველო არის ღატაკი და ძვირი ქვეყანა, რომ ბინის ქირის გადახდა შეუძლებელი ხდება საერთოდ. განუკითხაობაა, ეკონომიკური კატასტროფები რომ გვაქვს ყოველდღიურად, ეს არის რეალური პრობლემა და არა ის, ვიღაც კერძო პირი რას იტყვის ერეკლე მეორეზე, დავით აღმაშენებელზე თუ მირიან მეფეზე. ამ ფონზე ეს ძალიან მეორეხარისხოვანი მგონია.
რეაქცია გვაქვს ხელოვნურ, კომიკურ პრობლემებზე, დაბრმავებული ვართ სიღატაკის, სოციალური და ეკონომიკური ჩაგვრის მიმართ, გაურკვეველი საგარეო და საშინაო პოლიტიკის მიმართ. ეს, რა თქმა უნდა, ამ საზოგადოების დიაგნოზია. მიშა, ბიძინა და პატრიარქი როგორაა, ეს აინტერესებთ მხოლოდ, ამაზეა მთელი დღეები საუბარი.
- თქვენ ამბობთ, რომ სადისკუსიო ველი გაქრა, რომ არ გვაქვს ადეკვატური რეაქცია იმაზე, რაც, წესით, ყველაზე მეტად უნდა გვაღელვებდეს – ჩვენი კეთილდღეობა, განათლება, უფლებები. რამ მიიყვანა საზოგადოება აქამდე?
„ნაციონალებიც “ და „ქართული ოცნებაც“ არის ზუსტად ამ საზოგადოების მენტალური წყობის გამოვლინება. გარკვეული სიმპტომი იმის, თუ როგორ ქრება აზროვნების კულტურა, მსჯელობის კულტურა, დისკუსიის კულტურა საქართველოდან, როგორ ქრება ინტელექტუალთა ფენა, კულტურული ფენა საქართველოდან. თითქოს ორთქლდება.
ეს პოლიტიკური ძალა არის ანტიკულტურული. „ნაციონალებიც“ და „ოცნებაც“ არიან ბარიგების და სპეკულანტების ინტერესების დამცველი ორგანიზაციები, რომლებიც მტრულად არიან განწყობილნი ყველანაირი კულტურის მიმართ.
მათ აქციეს კულტურა მანჭვად, ვითომ სახალხო ზეიმებად, პრიმიტიულ დისკუსიებად და ქადაგებებად მათ კარზე მიახლოებული ინტელექტუალების მხრიდან და ორივე მხარეს, პოლიტიკური ძალაუფლების მქონეთ, უზარმაზარი როლი მიუძღვით ამაში.
კულტურული ფენა, რომელიც კიდევ შემორჩა ამ ქვეყანას, მართლა უნდა გადავიდეს სერიოზულ მსჯელობებზე და არა სადღეგრძელოებზე, არა ვიღაცების დაგმობაზე თუ გაღმერთებაზე. სანამ ეს მენტალობა იქნება გაბატონებული ამ ქვეყანაში, ვერანაირი დისკუსია ვერ შედგება.
- სკოლიდან, ფაქტობრივად, განდევნილია კრიტიკული აზროვნება, ვერც უნივერსიტეტები გამოირჩევა ამ მხრივ საქართველოში. ბერძენიშვილის მაგალითმაც გვაჩვენა, რამდენად უჭირთ ადამიანებს განსხვავებული აზრის მიღება. როგორ შეიძლება ამისგან თავის დაღწევა?
რთულია ამაზე პასუხი, რადგან ეს არის კვლევის თემა, ამას სჭირდება სერიოზული მუშაობა, კულტურისა და განათლების სერიოზული პოლიტიკის შექმნა და შესაბამისი პიროვნებების დასაქმება ამ სფეროებში, თუკი ვინმე გვყავს შემორჩენილი.
და არა ვიღაც ჯალათების, ციხის უფროსების დანიშვნა მუზეუმის თუ კულტურის მინისტრად და არა ძალადობისა და სადამსჯელო რაზმების მოწყობა ამ სფეროებში.
