ავტორი: ესმა გუმბერიძე, იურისტი
____________________
საზოგადოებები, სახელმწიფოები ცხოვრობენ დაწერილი ტექსტებით. კანონი სჭირდებათ არა მხოლოდ სახელმწიფო სტრუქტურებს, რომ იცოდნენ, როგორ იმუშაონ, არამედ ის ხშირად საზოგადოების ინფორმირების, ერთგვარ სასწავლო ფუნქციასაც ასრულებს.
მაგალითად, ქალთა უფლებადამცველების თქმით, 18 წლამდე პირის ქორწინების კანონისმიერი აკრძალვის შემდეგ ბევრმა ოჯახმა თქვა უარი ბავშვის დაქორწინებაზე იმ მოტივით, რომ ეს კანონითაა დაუშვებელი.
სამართლებრივი დოკუმენტი მხოლოდ ფორმალობა არაა. ის გარკვეულწილად მორალური კომპასის, დიდაქტიკურ როლსაც ასრულებს, მიუთითებს კარგსა და ცუდზე. ამიტომაცაა მნიშვნელოვანი, თუ რა წერია საქართველოს კონსტიტუციაში, რომლის მიმოხილვასაც ვაპირებ ამ სტატიაში.
კონსტიტუციის მე-4 მუხლით საქართველო სამართლებრივ სახელმწიფოდაა აღიარებული. ეს კი ნიშნავს, რომ ის განსაზღვრული წესით, ხალხის ფართო ჩართულობით, დამტკიცებული წერილობითი ტექსტებით, სამართლებრივად უნდა ცხოვრობდეს და იმართებოდეს. 2 წლის წინ მსგავსი მიმოხილვა დავწერე რუსეთის კონსტიტუციის შესახებ. იქაც მკაფიოდ გამოიკვეთა რუსეთის ავტორიტარიზმის მიზეზიც და შედეგებიც. თუმცა ჩვენთვის კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია გავიგოთ, თუ როგორი სახელმწიფოს შესაქმნელი პროგრამული კოდი დევს საკუთრივ საქართველოს კონსტიტუციაში.
არასწორი ტექსტით ხომ არ ვცხოვრობთ?
საქართველოს ტერიტორია განისაზღვრა 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით (მუხ. 1.2). ნიშანდობლივია ისიც, რომ თარიღად იმავე წლის 9 აპრილი ანუ დამოუკიდებლობის გამოცხადების დღე კი არა, არამედ საბჭოთა კავშირის დაშლის თარიღი ჩავწერეთ. არადა, აპრილიდან დეკემბრამდე საქართველო 8 თვის განმავლობაში იყო უკვე დამოუკიდებელი და მდიდარი პოლიტიკური გამოცდილების დაგროვებაც მოასწრო.
რადგან ჩვენ საბჭოთა კავშირში საქართველოს ყოფნას ვაფასებთ ოკუპაციად, ლოგიკური იქნებოდა, სახელმწიფოს ტერიტორია ოკუპაციის წინა დღეს არსებული მდგომარეობით განგვესაზღვრა. ოკუპაცია სამართალდარღვევაა. შესაბამისად სამართლის დარღვევით მიღებული ყოველგვარი ტერიტორიული გადაწყვეტილებები შეგვეძლო ბათილად გამოგვეცხადებინა, თუმცა ეს მეზობლებთან ურთიერთობების დაძაბვას გამოიწვევდა. ხაზგასასმელია ისიც, რომ საზღვრების შეცვლას კონსტიტუცია დასაშვებად მიიჩნევს მხოლოდ მეზობელ და არა სხვა რომელიმე სახელმწიფოსთან მიმართებაში.
კონსტიტუციის 4.2 მუხლის მიხედვით ადამიანის უფლებებით შეზღუდულია როგორც სახელმწიფო, ასევე ხალხი. ეს ნიშნავს, რომ ზოგ შემთხვევაში უმრავლესობის აზრი არ იქნება გათვალისწინებული, თუ ის მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს უმცირესობას, თუნდაც ერთ ადამიანს.
ამაზევე მიუთითებს კონსტიტუციის 52.2 მუხლი, რომელიც კრძალავს რეფერენდუმის ჩატარებას ადამიანის ძირითადი უფლებების შესაზღუდად. აღსანიშნავია, რომ კონსტიტუციაში პირდაპირ არ წერია, რომ რეფერენდუმით მიღებული გადაწყვეტილება მხოლოდ რეფერენდუმით შეიძლება შეიცვალოს. გამოდის, რომ ხალხის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გაუქმებაც მის გარეშე შეიძლება.
4.3 მუხლში წერია, რომ ხელისუფლება დანაწილებულია, თუმცა საპარლამენტო რესპუბლიკის პირობებში, სადაც საპარლამენტო არჩევნების შედეგებზეა მიბმული ვინ მოვა ხელისუფლებაში, როგორც საპარლამენტო, ისე აღმასრულებელ შტოში, დანაწილება უფრო დეკლარაციული ხასიათისაა. ეს მუხლი ალბათ იმ დროიდანაა შემორჩენილი, როდესაც საქართველო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა იყო, ანუ როდესაც მთავარ აღმასრულებელს, პრეზიდენტს, პარლამენტისგან დამოუკიდებლად ვირჩევდით და, შესაბამისად, შესაძლებელი იყო, პრეზიდენტად პარლამენტში უმრავლესობის მქონე პარტიისგან განსხვავებული პარტიის კანდიდატი არჩეულიყო.
საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს რწმენისა და რელიგიის თავისუფლებას. ამავდროულად ის არამხოლოდ აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალიური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს ქვეყნის ისტორიაში და სახელმწიფოსგან მის დამოუკიდებლობას (დავუკვირდეთ, ეკლესიის სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლობას და არა პირიქით. შეიძლება, ეს საბჭოთა წარსულითაა ნაკარნახევი, როდესაც ეკლესია სახელმწიფოსგან იდევნებოდა და ამგვარი დამოკიდებულებისგან დაზღვევას ისახავს მიზნად, მაგრამ მსოფლიოში პირიქითაც არსებობენ თეოკრატიული რეჟიმები, სადაც სახელმწიფო რელიგიურ დაწესებულებას/ლიდერს ემორჩილება და არც ასეთ ქვეყნებში იქმნება სახარბიელო ვითარება. სხვათა შორის, თავად ეკლესიისთვისაც პოლიტიკური ძალაუფლება საკმაოდ საშიშია. ამ შემთხვევაში რელიგიური სტრუქტურა სულიერებაზე ფიქრის ნაცვლად დიდ დროსა და ენერგიას უთმობს პოლიტიკას, ფინანსების მართვას), არამედ დებს კონსტიტუციურ შეთანხმებასაც, რომელიც უამრავ საგადასახადო პრივილეგიას ითვალისწინებს.
ფიზიკური ანუ სხეულის ხელშეუხებლობა (მუხლი 10) მნიშვნელოვანი უფლებაა. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანის ნების გარეშე მის სხეულში ვერ შეიყვანენ ვერანაირ პრეპარატს, საგანს; ვერ გამოიყენებენ მის ორგანოებს, სისხლსა თუ სხეულის სხვა ნაწილებს; ვერ ჩაატარებენ ექსპერიმენტს.
11.4 მუხლი ისე ჟღერს, თითქოს საყოველთაო სიღარიბისა და მწირი რესურსების პირობებში სახელმწიფო შშმ პირებისთვის ჩრდილოეთ ევროპული სტანდარტების ცხოვრების უზრუნველყოფას კისრულობდეს. არადა, თემი ვითხოვთ, რომ ჩვენ სხვებზე პრივილეგირებულები კი არ ვიყოთ, არამედ სხვებზე მეტად არ ვიჩაგრებოდეთ; სხვებზე მეტად არ გვიჭირდეს განათლების მიღება, დასაქმება და მისთ.
„განსაკუთრებული“ კი არ უნდა შექმნან ჩვენი უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად, არამედ პირობები უნდა შექმნან.
ამავე მუხლის თანახმად სახელმწიფო იღებს ზომებს ქალთა და კაცთა არსებითი თანასწორობის უზრუნველსაყოფად. გასაგებია, რომ საქართველოში ქაღალდზე, სამართლებრივად ქალი და კაცი ათწლეულებია, რაც თანასწორია. მაგრამ პრაქტიკაში უთანასწორობას ყოველ ნაბიჯზე ვაწყდებით. სწორედ მის პროაქტიულად გამოსასწორებლად იღებს სახელმწიფო არსებითი თანასწორობის უზრუნველყოფის (და არა ხელშეწყობის) ვალდებულებას.
საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, ადამიანს არ აქვს უფლება გაეცნოს მის შესახებ შენახულ ინფორმაციას, თუკი ის პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას შეიცავს (18.2). სახელმწიფო უსაფრთხოება, სამართალდაცვითი ინტერესები კიდევ გასაგებია, მაგრამ როდესაც ადამიანის უფლების შეზღუდვის დასაშვებ გამონაკლისებზე ვლაპარაკობთ, რამდენიმესაფეხურიანი ტესტი გამოიყენება.
მიზანი, რომლის მისაღწევადაც იზღუდება უფლება, გამართლებული უნდა იყოს დემოკრატიულ საზოგადოებაში. მაგალითად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში გამართლებული მიზანი ვერ იქნება რომელიმე ერთი პოლიტიკური პარტიის პირველობის, მისთვის წარმმართველი როლის მინიჭება. რამდენიმე არსებულიდან ყველაზე ნაკლებად შემზღუდველი ზომა უნდა მიიღონ. ასევე უფლების შეზღუდვა უფრო მცირეხარისხოვანი უნდა იყოს, ვიდრე შეზღუდვის შედეგად დაცული სიკეთე. ამ შემთხვევაში რა გამოდის, ვიღაცის კომერციული ინტერესი, ფული უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე იმ ადამიანის უფლებები, რომლის შესახებაც გროვდება ინფორმაცია?
გაუგებარია 20.3 მუხლის ფარგლები. მაგალითად, დასაშვებია თუ არა სასამართლოს მიერ ადამიანის უფლებების შელახვის საფუძვლით ისეთი შემოქმედებითი ნაწარმოების გავრცელების აკრძალვა, რომელიც სქესის ნიშნით დისკრიმინაციას ნერგავს?
24.2 მუხლით არჩევნებსა და რეფერენდუმში ხმის მიცემა მძიმე დანაშაულისთვის გამტყუნებულ პირებთან ერთად ეკრძალებათ სასამართლოს მიერ მხარდაჭერის მიმღებებად ცნობილ პირებს, რომლებიც მოთავსებულნი არიან შესაბამის სამედიცინო დაწესებულებაში.
ჩანაწერი ზედმეტად ზოგადი და ბუნდოვანია.
ჯერ ერთი რომ, მაგალითად, ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში ხალხი არამხოლოდ გამწვავების დროსაა ჰოსპიტალიზებული, არამედ ბევრი არასამედიცინო მიზეზებით, უსახლკარობის გამოც. ოჯახები ხშირად სახლიდან აგდებენ ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებს, მათ არ უტოვებენ მემკვიდრეობით ქონებას. რატომ არ უნდა ჰქონდეთ მათ ხმის მიცემის უფლება? რატომ უთანაბრდებიან ისინი მძიმე დანაშაულის ჩამდენებს?
გარდა ამისა შესაძლოა, ინტელექტუალური დარღვევების მქონე პირებიც იყვნენ მოთავსებულნი სამედიცინო დაწესებულებაში მდგომარეობის გამოსაკვლევად, დიაგნოზის დასაზუსტებლად. ამასთან ხაზგასასმელია, რომ 39.5.ე მუხლის თანახმად პარლამენტის წევრს მანდატი უწყდება სასამართლოს მიერ მისი მხარდაჭერის მიმღებად ცნობისა და შესაბამის სტაციონარულ სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსების შემთხვევაში. ეს ნიშნავს, რომ თუ მხარდამჭერის მიმღებად გამოცხადებული დეპუტატი ჰოსპიტალიზებული არაა, ის შეძლებს უფლებამოსილების განხორციელებას. ეს სწორიცაა: მხარდამჭერს ევალება არა მხარდასაჭერი პირის ნაცვლად გადაწყვეტილებების მიღება, არამედ მისი სწორი ინფორმირება, თანაც მხარდაჭერა უნდა დაწესდეს ძალიან კონკრეტულ სფეროებში (მაგ. კონკრეტულ თანხაზე მეტი ღირებულების უძრავი ქონების გასხვისება).
44.4 მუხლით კონკრეტულად არ არის განსაზღვრული საპარლამენტო სხდომის დახურვის კრიტერიუმები. ნებისმიერ საკითხზე მიმდინარე სხდომის დახურვა შეუძლიათ საფუძველს გარეშე.
42-ე მუხლის საფუძველზე შექმნილ საპარლამენტო დროებით საგამოძიებო კომისიის სხდომაზე გამოცხადება, ინფორმაციის მიწოდება და პროცედურებში მონაწილეობა სავალდებულოა, თუმცა ამ ვალდებულებისათვის თავის არიდების შემთხვევისთვის კონსტიტუციაში ნახსენები არაა სასჯელი. არადა, მაგალითად, სასამართლო გადაწყვეტილებების აღუსრულებლობა კონსტიტუციის 62.1 მუხლის მიხედვით ისჯება კანონით.
პრეზიდენტის მიერ კანონზე „ვეტოს“ დადებამ და კანონის პარლამენტისთვის მოტივირებული შენიშვნებით დაბრუნებამ ფაქტობრივად აზრი დაკარგა და მხოლოდ დროის გასაწელად არსებობს. იმიტომ, რომ პრეზიდენტის „ვეტოს“ დასაძლევად მეტი ხმა არ არის საჭირო, ვიდრე რა რაოდენობითაც კანონი თავდაპირველად მიიღეს. პრეზიდენტს, ფაქტობრივად, კონსულტანტის ფუნქციაღა აქვს საკანონმდებლო საქმიანობაში.
კონსტრუქციული ურთიერთობების პირობებში ამ მექანიზმს შეეძლება მუშაობა, თუ პარლამენტი საქმის კარგად კეთებაზეა ორიენტირებული და არა ძალაუფლების დემონსტრირებაზე. 49-ე მუხლით პრეზიდენტი უმაღლეს მთავარსარდლადაა აღიარებული, თუმცა 70.6 მუხლი აწესებს საომარი მდგომარეობის დროს შეიარაღებულ ძალებზე პრემიერ-მინისტრის ხელმძღვანელობას.
არაპროპორციულად დიდია არაარჩევითი ორგანოს, მთავრობის უფლებამოსილება: მთავრობის სტრუქტურისა და უფლებამოსილების მარეგულირებელი კანონპროექტის წარდგენის უფლება აქვს მხოლოდ მთავრობას (54.8); ბიუჯეტის პროექტსაც მთავრობა წარადგენს, მასში ცვლილებაზეც მთავრობამ უნდა გასცეს თანხმობა. მთავრობის თანხმობის გარეშე იკრძალება ისეთი კანონის მიღება, რომელიც გამოიწვევს სახელმწიფო ხარჯის ზრდას, შემოსავლების შემცირებასა თუ ახალი ფინანსური ვალდებულების აღებას (66.2,3,4). პრეზიდენტის შენიშვნების გათვალისწინებაც კი არ შეუძლია პარლამენტს ბიუჯეტთან დაკავშირებით მთავრობის თანხმობის გარეშე (66.7). თავდაცვის ძალების რაოდენობასა და შემადგენლობასაც პარლამენტი მთავრობის წარდგინებით ამტკიცებს (70.4).
გამოდის, რომ სახელმწიფოსთვის ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხებს, ფინანსებსა და უსაფრთხოებას, არჩევითი უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანო თავისი ინიციატივით ვერ არეგულირებს. არადა, საპარლამენტო რესპუბლიკის ხიბლი სწორედ ისაა, რომ მეტი ადამიანი, დეპუტატების სახით, უნდა იყოს ჩართული ქვეყნის მართვაში. ქართულ კონსტიტუციურ რეალობაში კი მივიღეთ სამთავრობო და არა საპარლამენტო რესპუბლიკა, სადაც დიდი ძალაუფლებაა არაარჩევითი კოლექტივის ხელშია.
ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ უამრავი საკონსტიტუციო რეფორმა განხორციელდა, კონსტიტუცია ზემოაღწერილი ხარვეზების გამო ვერ ამკვიდრებს გამჭვირვალე, ხალხისთვის ადვილად განჭვრეტად სახელმწიფოს; დარღვეულია სახელისუფლებო შტოებს შორის ბალანსის პრინციპებიც.
შეიძლება ითქვას, რომ არასწორი ინსტრუქციით, პროგრამული კოდით ვცხოვრობთ. კონსტიტუციის ზოგი ხარვეზი უბრალო გაუფრთხილებლობის შედეგი კი შეიძლება იყოს, მაგრამ, მაგალითად, მთავრობისთვის არაპროპორციულად დიდი ძალაუფლების მინიჭება; პარლამენტისთვის სხდომათა დახურვის კრიტერიუმთა განუსაზღვრელობა; მხარდაჭერის მიმღებთა საარჩევნო უფლების გაუმართლებელი შელახვა და სახელმწიფოსა და საპატრიარქოს დამოკიდებულების დაუბალანსებლობა (ამ უკანასკნელისთვის ფინანსური პრივილეგიების მინიჭება ანგარიშვალდებულების გარეშე) ქმნის წინასწარგანზრახულობის განცდას. ცხადია, გატარებული საკონსტიტუციო რეფორმა უკანასკნელი ვერ იქნება, თუნდაც იმიტომ, რომ ტერიტორიული აღდგენის შემთხვევაში გათვალისწინებულია ორპალატიანი პარლამენტის შექმნა.
______________
