ჯანდაცვის ქართულ სისტემას ქვეყნის მდიდრებისთვის მოაქვს სარგებელი – ფრანგი ექიმების კვლევა

„ჯანმრთელობის უფლებრივი  მდგომარეობა საქართველოში: ხელმისაწვდომობა და მკურნალობის ხარისხი“ ასე ჰქვია კვლევას, რომელიც მოამზადა ფრანგულმა ასოციაციამ Habitat-Cité კლინიკა Sciences Po-სთან თანამშრომლობით.

ანგარიშის მოსამზადებლად ფრანგმა ექიმებმა საქართველოს ჯანდაცვის სისტემა შეისწავლეს 2022 წლის თებერვალში, კვლევაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა სამედიცინო დახმარების ხელმისაწვდომობას, ხარისხს და ჯანმრთელობის დაზღვევის კერძო და სახელმწიფო სისტემას.

ქვემოთ მოცემულ მასალაში კვლევის მხოლოდ იმ ნაწილს შევეხებით, სადაც ექიმები საქართველოში სამედიცინო ბარიერებსა და საყოველთაო ჯანდაცვის მდგომარეობაზე წერენ.

მკვლევრების შეფასებით მკურნალობა საქართველოში ყველასთვის თანაბრად ხელმისაწვდომი არ არის, მოქალაქეები უამრავ წინააღმდეგობას ხვდებიან და  ვერ სარგებლობენ სრულფასოვნად ჯანმრთელობის ფუნდამენტური უფლებით.

ხელმისაწვდომობა ჯანმრთელობის უფლების მნიშვნელოვანი ელემენტია, რაც საერთაშორისო სამართლის სხვადასხვა ტექსტშიცაა აღნიშნული.

სოციალური, კულტურული და ეკონომიკური კომიტეტების განმარტებით, ჯანმრთელობის უფლებით სარგებლობის ხარისხი ოთხი კრიტერიუმით იზომება: ეკონომიკური, ანუ „საფასო“, ფიზიკური და ინფორმაციული ხელმისაწვდომობა, ასევე  დისკრიმინაციის არარსებობა.

„სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მკურნალობის ხელმისაწვდომობა და ჯანდაცვის სტრუქტურები არ არის საკმარისი. საქართველოს მოქალაქეებს ჯანმრთელობის უფლებით სარგებლობის გარანტიები არ აქვთ.

გარანტია კი, პირველ რიგში, გულისხმობს მკურნალობის ფიზიკურ და ფინანსურ ხელმისაწვდომობას, განურჩევლად ყველა მოქალაქისთვის. ამ ელემენტების არარსებობა დისკრიმინაციაა“, – წერია კვლევაში.

ამის შემდეგ იმ ბარიერებზეა საუბარი, რაც ქართველ პაციენტებს მკურნალობის ლეგიტიმურ უფლებას უზღუდავს:

• მკურნალობის ხელმისაწვდომობა და ფინანსური ბარიერები, საბაზრო წესებით მართული ჯანდაცვის კერძო სისტემა

ჯანდაცვის სისტემა საქართველოში ძირითადად კერძოა და ბაზრის წესებით იმართება. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დამოუკიდებელი საქართველოს ეკონომიკა სწრაფად გადაეწყო ცენტრალიზებული სისტემიდან საბაზრო ეკონომიკაზე.

ჯანდაცვის სექტორიც ამ რელსებზე გადავიდა – 1990-იან წლებში მკვეთრად შემცირდა ჯანდაცვის სახელმწიფო დაფინანსება. დაიწყო ეკონომიკური კრიზისი, ქვეყანაში უმუშევრობის მზარდი მაჩვენებელი იყო, ყველაფერს თან დაერთო სამოქალაქო ომი (1992-1995 წლებში) და პოლიტიკური გადატრიალებების სერია. საერთო სურათმა ჯანდაცვის სისტემაზეც მოახდინა გავლენა.

2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ დროს გადადგა პრეზიდენტი ედუარდ შევარდნაძე, რომელიც 1992 წლიდან მართავდა ქვეყანას. ახალმა პრეზიდენტმა, მიხეილ სააკაშვილმა და მისმა ხელისუფლებამ გააგრძელა და დააჩქარა ქართული საზოგადოების მსხვილი სექტორების, მათ შორის ჯანდაცვის სისტემის სტრუქტურების პრივატიზაციისა და ლიბერალიზაციის პროცესი.

მომზადდა 2004-2006 წლების სამედიცინო სისტემის გენგეგმა, მსოფლიო ბანკის, ევროკავშირისა და გაერთიანებული სამეფოს დაფინანსებით. გეგმის მიზანი იყო ყველასთვის ხელმისაწვდომი გაეხადათ პირველადი სამედიცინო დახმარება, უზრუნველეყოთ პერსონალის მომზადება და აღედგინათ ჯანდაცვის სისტემის ძველი სტრუქტურები.

ჯანდაცვის სისტემა საქართველოში, პოსტსაბჭოთა ცენტრალიზებული და სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული ჯანდაცვის სისტემის ნაზავია. ეს არის პრივატიზებული სისტემა, რომელსაც ყველაზე მეტი სარგებელი ქვეყნის მდიდარი მოქალაქეებისთვის მოაქვს.

თუმცა 2006 წელს მთავრობამ მიიჩნია, რომ ეს გეგმა ძალიან ძვირადღირებული და ამბიციური იყო. პრივატიზაცია 90-იანი წლებიდან დაიწყო, განსაკუთრებით კი დაიწყო სტომატოლოგიური დაწესებულებების, აფთიაქების, საავადმყოფოების და საზოგადოებრივი ჯანდაცვის კლინიკების პრივატიზაცია.

მთავრობის გათვლით საჯარო სერვისების პრივატიზაცია ჯანდაცვის სისტემის წარმატებული რეფორმისთვის აუცილებელი პირობა იყო და ასევე საჯარო სერვისებისთვის გამოყოფილი თანხის დაზოგვის გზაც. სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული ჯანდაცვის სისტემა წარუმატებელი აღმოჩნდა  წლების განმავლობაში, ამიტომ გამოსავალს სახელმწიფო ხედავდა იმაში, რომ პრობლემა ბაზარს უნდა დაერეგულირებინა მომავალში.

2007 წლის იანვრიდან ჯანდაცვის სისტემის პრივატიზაციის პროცესი დაჩქარდა, რადგან ხელისუფლებამ სამწლიანი სამოქმედო გეგმა წარმოადგინა.

მიზანი იყო მკურნალობის ხარისხის გაუმჯობესება და ხელმისაწვდომობის გაზრდა, რაც გულისხმობდა სისტემაში კერძო კლინიკებისა და პირველადი ჯანდაცვის კერძო სტრუქტურების შემოყვანას.

ამგვარად „საავადმყოფოების გენერალური გეგმა“ ითვალისწინებდა საავადმყოფოების, ჰოსპიტალური სექტორის სრულ პრივატიზაციას. ეს კი საშუალებას აძლევს კერძო ინვესტორებს შეიძინონ ძველი სახელმწიფო საავადმყოფოები, იმ პირობით, რომ შენობაში განათავსებენ მხოლოდ ჯანმრთელობის ცენტრს, სულ მცირე შვიდი წლით მაინც, მერე კი ინვესტორებს მიწისა და შენობების სურვილისამებრ განკარგვის უფლება აქვთ.

მთავრობის იდეა იმაში მდგომარეობდა, რომ საბაზრო მექანიზმი დაარეგულირებდა სახელმწიფო საავადმყოფოების არაეფექტურობას, განსაკუთრებით კი ფასებს, ხელმისაწვდომობას, მკურნალობის ხარისხს და კორუფციის პრობლემებს.

• დაზღვევა, რომელიც სამედიცინო ხარჯებს სრულად ვერ ფარავს, სადაზღვევო სისტემის ჩამოყალიბება 2007 წლიდან

საყოველთაო დაზღვევის მიზანი იყო მკურნალობის ხარჯების ანაზღაურება ქვეყნის ყველაზე ღარიბი მოსახლეობისთვის. შესაბამისად, საყოველთაო დაზღვევის პროგრამა ფარავს სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფი ადამიანების მკურნალობის ხარჯებს.

2012 წლიდან დაზღვევა შეეხო შშმ პირებს, 6 წლამდე ბავშვებსა და პენსიონერებს – თანაგადახდის ზღვრული პრინციპით. მოსახლეობის ნახევარზე მეტს არ ეხება ჯანმრთელობის დაზღვევის ეს პროგრამა, რომელიც სახელმწიფოსგან ფინანსდება, მაგრამ ხორციელდება კერძო სადაზღვევო კომპანიების მეშვეობით.

2013 წლიდან ამოქმედდა, საყოველთაო ჯანდაცვის ახალი პროგრამა, რომელსაც ადმინისტრირებას უწევს სახელმწიფოს დაქვემდებარებული სოციალური მომსახურების სააგენტო.

ძირითადი პაკეტი ითვალისწინებს ზოგიერთი მკურნალობის ნაწილობრივ დაფინანსებას ყველა მოქალაქისთვის (განსაკუთრებით გადაუდებელი დახმარების და წინასწარ დაგეგმილი ამბულატორიული მკურნალობის შემთხვევებში).

საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამამ 2013 წლის შემდეგ ცვლილებები განიცადა. 2017 წლიდან ჯანდაცვის პროგრამებით მოსარგებლე მოქალაქეებს განარჩევენ შემოსავლის მიხედვით და მოწმდება მიეკუთვნებიან თუ არა ისინი პრიორიტეტულ ჯგუფს.

2013 წელს ინიცირებული საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამა დღემდე მოქმედებს „თანაგადახდის“ პრინციპით. მკურნალობის დაფინანსება შეზღუდულია და პაციენტებმა თავად უნდა გადაიხადონ მკურნალობის საფასურის ნაწილი, რაც შეიძლება ძალიან განსხვავდებოდეს სხვადასხვა პროვაიდერთან.

ის მოქალაქეები, რომელთა წლიური შემოსავალიც 40 000 ლარს აჭარბებს (მოსახლეობის 1%) 2017 წლიდან ვეღარ სარგებლობენ საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამით. მათ მოუწოდებენ იყიდონ კერძო დაზღვევა, თუმცა „მინიმალური პაკეტის“ მეშვეობით საქართველოს ყველა მოქალაქეს შეუძლია იმკურნალოს სპეციფიკური დაავადებების შემთხვევაში (როგორიცაა მაგალითად ტუბერკულოზი). 2021 წელს საქართველოში მოსახლეობის მხოლოდ 9%-ს ჰქონდა კერძო სამედიცინო დაზღვევა.

საერთაშორისო ორგანიზაციების ანგარიშების, Habitat-Cité-ს მიერ ჩატარებული კვლევის მიხედვით, საყოვეთაო ჯანდაცვის სისტემა საქართველოში არაეფექტურია და მკურნალობა ყველა პაციენტისთვის არ არის ხელმისაწვდომი.

ამასვე ადასტურებს ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის 2021 წლის შეფასებაც, რომელშიც წერია, რომ „მიუხედავად 2013 წელს განხორციელებული რეფორმებისა, სახელმწიფო ცოტას ხარჯავს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დასაფინანსებლად, სამედიცინო მომსახურება კი ხარვეზებით ხასიათდება“.

პაციენტები იძულებულები არიან საკუთარი ჯიბიდან გადაიხადონ მკურნალობის საფასურის ნაწილი, რაც საქართველოს მოქალაქეების ძირითადი ნაწილისთვის უზარმაზარი, ხანდახან წარმოუდგენლად დიდი ხარჯია.

მაგალითად, სახელმწიფო არ დაფარავს 15 000 ლარზე მეტი ღირებულების მომსახურებას საავადმყოფოში, გადაუდებელი დახმარება როცა სჭირდება მოქალაქეს. გეგმური ქირურგიული ოპერაციისთვის წელიწადში 15 000 ლარია გამოყოფილი ან 12 000 ლარი წელიწადში ონკოპაციენტებისთვის.

პაციენტებს უწევთ თანაგადახდაზე ფიქრი ან უნდა შეეცადონ არ გადააჭარბოს მკურნალობის ღირებულებამ სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი დაფინანსების ზღვარს.

სახელმწიფო დაზღვევა ძირითადად ფარავს სტაციონარულ მკურნალობას, მაგრამ ლიმიტირებულია ამბულატორიული მომსახურება. მაგალითად, მედიკამენტურ მკურნალობას სახელმწიფო დაზღვევა არ უფინანსებს თუნდაც ყველაზე ღარიბ ოჯახებს.

ზოგიერთი სამედიცინო მომსახურება საერთოდ არ ფინანსდება. მაგალითად, მედდის მომსახურება, ფსიქიკური ჯანმრთელობის სერვისები, სქესობრივი ჯანმრთელობა, სხვადასხვა სახის სარეაბილიტაციო მომსახურება, სქესის შეცვლასთან დაკავშირებული მკურნალობა და ოპერაციები.

რაც შეეხება კერძო დაზღვევას, კვლევის ფარგლებში გამოკითხული პირების დიდი ნაწილი ამბობს, რომ უარი თქვეს კერძო დაზღვევის გაგრძელებაზე, მათი ჯანმრთელობის მდგომარეობა ასეთი დაზღვევის მიუხედავად გაუარესდა.

„როცა ჩემი მშობლები დაბერდნენ ჩვენმა სადაზღვევო კომპანიამ უარი გვითხრა მათ მკურნალობაზე, ან მოგვიწევდა ძალიან ბევრი ფულის გადახდა ამ დაზღვევისთვის. საერთოდ უარი ვთქვით, არ გვქონდა ამდენი ფული“, – ამბობს კვლევის ავტორების მიერ გამოკითხული საქართველოს მოქალაქე.

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია „ჯიბიდან გადახდილ კატასტროფულ ხარჯს“ უწოდებს პაციენტების სამედიცინო ხარჯს, რაც მათ მსყიდველუნარიანობას 40%-ით აღემატება. ეს ხარჯები იზრდება 2013 წლიდან, როცა საყოველთაო ჯანდაცვის სისტემა ამოქმედდა:

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, სამედიცინო ხარჯი განსაკუთრებულ ტვირთად აწვება მოსახლეობის 40%-ს, ყველაზე ღარიბებს. მოსახლეობის გაღატაკების მიზეზი საქართველოში, 2013 წლის შემდეგ, სწორედ სამედიცინო ხარჯებია, კერძოდ: 2018 წელს მაგალითად, ჯანდაცვის ხარჯების 48% შედგებოდა მოსახლეობის მიერ ჯიბიდან გადახდილი თანხისგან, რაც ევროპულ მაჩვენებელზე, 30%-ზე გაცილებით მეტია.