პეტრე ჩაიკოვსკის ქუჩა კვეთს მიხეილ ლერმონტოვის ქუჩას, ლერმონტოვის – ალექსანდრე პუშკინს, პუშკინის კი ალექსანდრე გრიბოედოვის – ბათუმის დიდი, ხალხმრავალი და გამტარი ქუჩები დღემდე რუსი მწერლებისა და საზოგადო მოღვაწეების სახელობისაა. ბათუმში ასევე არის გოგოლის, ლომონოსოვის, ჩკალოვისა და გაგარინის ქუჩები.
„ბათუმელებმა“ ქართველ მწერლებს, პოეტებსა და ლიტერატურათმცოდნეებს ჰკითხა, უნდა იყოს თუ არა ბათუმში რუსი მწერლების სახელობის ქუჩები.
„ვიღაც იკითხავს, რას ვერჩით ლერმონტოვს, პუშკინს, ისინი ხომ არ გვეომებიანო. ასე საკითხის დასმა ადამიანების ბედისადმი გულშემატკივრობა ხომ არ არის და არც მაინც და მაინც ლიტერატურის, მისი თავისთავადი პოლიტიკურობის ცოდნას ნიშნავს.
ლიტერატურის ფესვები კულტურაშია. პოლიტიკა კი კულტურის, ასე ვთქვათ, ის სფეროა, რომელიც ქმნის იდეოლოგიას, საზოგადოებრივ მენტალიტეტს და გასაგებია, რამდენად კარგი იარაღია ხოლმე მის ხელში სწორედ ლიტერატურა და ხელოვნება.
დღეს რუსი მწერლების სახელობის ქუჩები გამოხატავს იმას, რომ ჩვენი კულტურული ორბიტა რუსულია.
ვფიქრობ, რომ ეს ორბიტა უნდა გაირღვეს როგორც რეალურ, ისე სიმბოლურ დონეზე, რადგან სიმბოლოები არა მხოლოდ აღწერს ცნობიერებას, არამედ ქმნის და მუშაობს მასზე,“ – უთხრა „ბათუმელებს“ ნანა ტრაპაიძემ, ბსუ-ს ასოცირებულმა პროფესორმა, ლიტერატურათმცოდნემ, რომელსაც ორჯერ აქვს მიღებული ლიტერატურული პრემია „საბა“.
ნანა ტრაპაიძე ფოტო: მანანა ქველიაშვილი/ბათუმელები
პოეტი რატი ამაღლობელი ამბობს, რომ რთულია მიიღო იმ იმპერიის კულტურა, რომელიც ახლა უკრაინას ეომება.
„რთულია მიიღო კულტურა იმპერიისა, რომელიც ბავშვებს ხოცავს უკრაინაში. ცალ-ცალკე არ ხდება ეს.
ეს კულტურა ფულია, ეკონომიკაა. ეს კულტურა დადგმული სპექტაკლია, რუსული თეატრია, რუსული სიმღერაა და რუსეთში შესული ფულია. კონკრეტულ სახელებს არ ვერჩი, არც ლერმონტოვს და არც მაიაკოვსკის. ეს ფული მერე ტყვიას და ტანკს ქმნის. აი, ამაზეა ლაპარაკი.
რაც შეეხება ქუჩების სახელებს – ესეც ემოციური ამბავია. ესენი არიან დიდი პოეტები, მაგრამ არიან იმპერიალისტები. ასეთი უცნაურია… წარსული იცვლება აწმყოს მიხედვით. წარსული არ არის სტატიკური, მუდამ იცვლება.
საბოლოო ჯამში პოეზიის, ლიტერატურის, ხელოვნების დანიშნულება რა არის? – ადამიანი იყოს კარგი. ჩვენ ახლა ტოტალურად ვხედავთ რუსული კულტურის (დაახლოებით ასეთი განცდა ექნებოდათ ალბათ გერმანიაში მეორე მსოფლიო ომის დროს) უძლურებას, იმ იმპერიალიზმის, იმ საზარელი, ტოტალიტარული ძალის მიმართ, რომელსაც პუტინის რუსეთი ჰქვია.
რუსეთის იარაღია. მიუხედავად იმისა, რომ თავის გამორჩეულ ხალხს, კარგ ხალხს, დიდ პოეტებს, კლავდა ყველას, ხოცავდა, ასახლებდა, აწვალებდა, მათი ბედი უმძიმესი იყო, დღეს ამ წარსულში ნაწვალები ხალხის სახელები არის მისი პოლიტიკის ნაწილი. ამ ქუჩაზე დადის მისი პოლიტიკა, ეს მისი ე.წ. „რუსკი მირის“ ნაწილია. ეს რუსული იდენტობის ნაწილია, რომელიც ბოლომდე შეისისხლხორცა პუტინმა.
თუ ოდესმე რუსი ხალხი მოერევა ამ ამბავს, იქნებ გამოისყიდოს კიდეც და დაუბრუნოს მსოფლიოს თავისი საყვარელი პოეტებისა და შემოქმედი ხალხის სიყვარული.
ასე, რომ, დიახაც, დიდი რუსი პოეტების სახელობის ქუჩები და სახელები არის თანამედროვე ძირმომპალი რუსეთის იმპერიის პოლიტიკის ნაწილი,“ – ასეთია რატი ამაღლობელის პოზიცია.
ის მიიჩნევს, რომ თუკი ქუჩებს სახელებს გადაარქმევენ, ეს ოფიციალურად უნდა მოხდეს. მას აქვს იდეა, რომლის მიხედვითაც შეიძლება ამ ქუჩებს გამოჩენილი უკრაინელი ადამიანების, მწერლების ან გმირების სახელები ეწოდოს.
რატი ამაღლობელს ეთანხმება ლიტერატურის მუზეუმის დირექტორი, ისტორიკოსი ლაშა ბაქრაძე. მისი აზრით, ბათუმში პუშკინის, ლერმონტოვის, გოგოლის და სხვა რუსი საზოგადო მოღვაწეების სახელობის ქუჩების არსებობა საქართველოს კოლონიური წარსულის შედეგია.
„არანაირი კავშირი ლერმონტოვს ან პუშკინს, მიუხედავად იმისა, რომ მართლა დიდი მწერლები არიან, არ აქვთ ბათუმთან. თბილისში რომ პუშკინის ქუჩა იყოს, კიდევ გასაგებია, იმიტომ, რომ პუშკინი იქ სადღაც ერთ-ერთ სახლში ცხოვრობდა. რაღაც კავშირი მაინც არსებობს. მაგრამ მოსკოვის ქუჩა თბილისში ჩემთვის ასევე მიუღებელია. მით უმეტეს, დღევანდელი პერსპექტივიდან, რაც მსოფლიოში ხდება, რაც ხდება ჩვენ სიახლოვეს და რასაკვირველია, ჩვენთან.
ამიტომაც, მე ვფიქრობ, რომ სრულიად ნორმალური იქნება, ეს სახელები გადაერქვას. [ახალი სახელები] კარგად უნდა მოვიფიქროთ, რადგან ბათუმში ზოგჯერ ასეთი კომიკური სიტუაციაა – ერთ ქუჩას სამი სახელით იცნობენ და უნდა ჩაეკითხო, წინათ რა ერქვა.
ჩვენ უნდა გავთავისუფლდეთ ჩვენი კოლონიური წარსულისგან. ამ ქუჩებისთვის სახელების გადარქმევა სასურველია. უნდა არსებობდეს საზოგადოებრივი დისკუსია ამ თემასთან დაკავშირებით, რადგანაც რუსეთი არამხოლოდ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებს, არამედ დასავლეთსაც თავს ახვევს ფაქტობრივად დისკუსიას – როგორ, თქვენ გინდათ, რომ რუსული კულტურა გააუქმოთ? თქვენ არ გაინტერესებთ ჩვენი დიდი მწერლები და ა.შ.
ეს დისკურსი პირდაპირ რუსეთშია მოგონილი და არასწორ ტერიტორიაზე ვიბრძვით, ასე ვთქვათ, რუსულ მოედანზე და ეს არ არის თავისთავად კარგი. საინტერესო იქნება, კარგი დისკუსია ამასთან დაკავშირებით და იმის მოფიქრება, რა სახელები შეიძლება დაერქვას ამ ქუჩებს.
[ეს სახელები] რუსულმა იმპერიალიზმმა მოგვახვია თავს. განსაკუთრებით საბჭოთა პერიოდში. აქ უნდა გავავლოთ რაღაც ხაზი და ვთქვათ, რომ ეს არ არის ის წარსული, რომელიც ჩვენ გვინდა, გვსიამოვნებს. ამიტომაც დაარქვან ევროპელი, ამერიკელი, თუნდაც იაპონელი მწერლების სახელები, თუ მაინცადამაინც ლიტერატურიდან გვინდა, რატომაც არა.
იგივე ჯონ სტეინბეკი ბათუმშიც არის ნამყოფი. საქართველოზე ძალიან კარგი ტექსტი აქვს დაწერილი. იფიქრებ, რომ კარგი სამოგზაურო წიგნისათვის დაწერა ეს ტექსტი. რატომ არ უნდა დაერქვას, მაგალითად, სტეინბეკის სახელი?“ – კითხულობს ლაშა ბაქრაძე.
ლაშა ბაქრაძე ფოტო: მანანა ქველიაშვილი/ბათუმელები
პოეტი, მთარგმნელი, აღმოსავლეთმცოდნე გიორგი ლობჟანიძე ამბობს, რომ ეს რთული საკითხია და მისი ცალმხრივად შეფასება შეუძლებელია.
„მიმაჩნია, რომ არაფერი ცუდი არ არის იმაში, თუკი [გვაქვს] მწერლის სახელობის ქუჩა, მიუხედავად იმისა, რომელი ეროვნების არის ეს მწერალი, იმიტომ, რომ როცა პუშკინსა და ლერმონტოვზეა ლაპარაკი, რუს კლასიკოსებზე, ის რუსი კლასიკოსებიც ისევე ეკუთვნის ყველა ერს, როგორც რუსეთს.
მაგრამ მეორე მხარე არის კულტურის პოლიტიკა, რადგან კულტურა შეიძლება იყოს ძალიან დიდი პოლიტიკის ნაწილი. აქედან გამომდინარე შესაძლებელია ლეგიტიმურად გაჩნდეს კითხვა – რაღა მაინცადამაინც რუსი კლასიკოსები და რუსი მწერლები და რატომ არა ფრანგი მწერლები? პროცენტულად რა შეფარდებაა იმავე ფრანგი ან გერმანელი მწერლების სახელობის ქუჩებსა და რუსი კლასიკოსების სახელობის ქუჩებს შორის ბათუმში?
თუ რაღაცით ბათუმთან არის დაკავშირებული მათი ცხოვრება, ოდესმე ვინმე ყოფილა ამ რუს კლასიკოსთაგან, რასაკვირველია, შეიძლება შევინარჩუნოთ ქუჩების ეს სახელწოდებები.
ანდა საერთოდაც ყველაფერს თავი დავანებოთ და იყოს, როგორც ჩვენი კეთილშობილების გამოხატულება. პრინციპში, დეკლარაცია იმისა, რომ ჩვენ კულტურას არაფერს ვერჩით და კულტურა აერთიანებს. ის, რაც გამთიშველია, შესაძლოა იმაზე გვქონდეს [რეაქცია]. მაგალითად, რომელიმე რუსი პოლიტიკოსის ქუჩა რომ იყოს, ან თუნდაც სტალინის ქუჩა, ამაზე შეიძლება რაღაც. რეალურად არც მათი არსებობა მიმაჩნია დიდ პრობლემად და არც მათი არარსებობა იქნება რაღაც ისეთი,“ – გვითხრა გიორგი ლობჟანიძემ.
გიორგი ლობჟანიძე
მას ვკითხეთ, თუ რატომ არ მიაჩნია რუსი მწერლების სახელობის ქუჩების არსებობა პრობლემად.
„მიუხედავად იმისა, რომ იმპერიული პოლიტიკის ჩემზე მოძულე ძალიან ნაკლებად მეგულება, რეალურად მწერალი არაფერს არ აშავებს.
ამ ქუჩების სახელების გადარქმევაზე მაინც გული მეთანაღრება, დიდ სახელებზეა ლაპარაკი. მაგრამ თუკი სახელების გადარქმევის საკითხი დადგება, რასაკვირველია ამ პრობლემიდან გამომდინარე უნდა გადაწყდეს, რომ განვთავისუფლდეთ როგორც საბჭოური მენტალობისაგან, თორემ კულტურის წინააღმდეგი არავინ არ არის, არავინ არ ებრძვის არც ერთ კულტურას.
თურქებს ჰყავთ არაერთი დიდი მწერალი. თუ ვინმეს გასჩენია აზრი იმაზე, რომ მაგალითად ყოფილიყო… თურქულენოვან ლიტერატურასაც რომ თავი დავანებოთ, ვთქვათ, ჯალალ ედ-დინ რუმის ქუჩა შეიძლებოდა თუ არა ბათუმში ყოფილიყო, მე ესეც არ ვიცი. იმიტომ, რომ ჩემთვის, მაგალითად, მაგას დიდი მნიშვნელობა არ აქვს. ის ქუჩები, რასაც მწერლები აგებენ თავიანთ [ნაწარმოებებში] ჩვენს გულებში გადის და ყველა ნამდვილი მწერლის ქუჩა არის ჩემს გულში.
პირადად ჩემს გულში ცენტრალური ქუჩა არის რუსთაველის და ჯალალ ედ-დინ რუმის,“ – ამბობს გიორგი ლობჟანიძე.
მედეა მეტრეველი
„ქართული ლიტერატურული ინიციატივის“ დირექტორი მედეა მეტრეველი ამბობს, რომ ესმის იმ ადამიანების, ვის პროტესტსაც იწვევს რუსი, თუნდაც დიდი მწერლების სახელობის ქუჩების არსებობა საქართველოში:
„მით უფრო, რომ არის ჭრილობები, რომლებიც უკრაინაში მიმდინარე ომის დროს ჯერ არ არის მოშუშებული. ჩვენი საზოგადოებაც არანაკლებ განიცდის უკრაინელ ხალხთან ერთად ამ დღეებს. ვთქვათ ისიც, რომ ჩვენც ოკუპირებული ვართ, ჩვენი ქვეყანაც ძალიან დიდი საფრთხის წინაშე დგას, ომის საფრთხის წინაშე.
აი, ამ კონტექსტში, მე გულწრფელად მესმის ყველა იმ ადამიანის, ვისთვისაც ეს არის მიუღებელი. ახლა გამძაფრდა, გააქტიურდა ეს კითხვები – უნდა გვქონდეს თუ არა ოკუპირებულ ქვეყანაში ამ ტიპის ქუჩები.
ჩემთვის უფრო დიდ საფრთხეს ქმნის ის, რომ ქართულ რესტორნებში ისმის რუსული თანამედროვე ესტრადა, მომსახურე პერსონალი თავისუფლად ესაუბრება რუს ტურისტებს, ვიზიტორებს, თუნდაც მშვიდობიანად ჩამოსულ ადამიანებს რუსულად და ამით ერთგვარად ქმნის იმ განწყობას ქვეყანაში, რომ ჩვენც რაღაცნაირად ვართ რუსული იდენტობის ნაწილი.
მე ამ ეტაპზე ამ საშიშროებას უფრო ვხედავ და ეს ძალიან მეუხერხულება, ვიდრე, მაგალითად, რომელიმე ლამაზ ქუჩას თბილისში ან ბათუმში ერქვას ჩეხოვის ან თუნდაც ლერმონტოვის სახელი,“ – ამბობს მედეა მეტრეველი.
გენრი დოლიძე
პოეტი გენრი დოლიძე კი ამბობს, რომ ოკუპაციის პირობებში რუსი მწერლების ავკარგიანობის გარჩევა და ლიტერატურულ ღირებულებებზე საუბარი არარელევანტურია.
„როგორც მოარული ხმები ამბობენ, არსებობს ორი რუსეთი – ერთი რუსეთია, რომელსაც საქართველო სძულს, მეორე რუსეთი არის რუსეთისგან დევნილი რუსეთი, ადამიანები, რომლებიც არასდროს არ ეთანხმებოდნენ რუსეთის ხელისუფლების პოზიციას და მათ რიცხვში ბევრი რუსი მწერალი შედის. თუმცა მე ვფიქრობ ოკუპაციის პირობებში აქ ავკარგიანობის გარჩევა და ლიტერატურულ ღირებულებებზე საუბარი ზედმეტია. ბევრი ქუჩის სახელი გადასახედია ნამდვილად. მით უფრო, რომ ამ ადამიანებს მაინცადამაინც კარგი დამოკიდებულება საქართველოსთან არ ჰქონდათ.
არც ჩვენს სიძე გრიბოედოვს, არც სიძე ლერმონტოვს და მათ ნაწარმოებებში ძალიან ბევრი გამკილავი წინადადება მოიძებნება ჩვენ შესახებ. ამიტომ მივესალმები, რომ გადაიხედოს, გადარქმევას ქუჩებზე სახელების. ძალიან ბევრი ღირსეული ადამიანია, რომელთა სახელებსაც ბათუმში ქუჩა არ ატარებს და შესაძლებელია, რომ დაერქვას. თუნდაც უკრაინელი პოეტების სახელები. ორივე ქვეყანა ვართ რუსეთის აგრესიის მსხვერპლი და ეს გვაერთიანებს ნამდვილად თანამედროვე უახლეს ისტორიაში,“ – ამბობს გენრი დოლიძე.
პაატა შამუგია
„მე ვფიქრობ, რომ ეს საბოლოო ჯამში არც არაფერს შეცვლის, არც არაფერს გამოიღებს. მაგრამ მოსკოვის ქუჩა რომ არ უნდა იყოს თბილისში, ეს ვიცი. არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იყოს. მე მომხრე ვარ, რომ უკრაინის ქუჩა დაერქვას ან რომელიმე უკრაინელი პოეტის, მწერლის.
მწერლების [სახელობის ქუჩები] ახლაც გვაქვს საქართველოს ყველა რეგიონში, ზოგი რუსის, ზოგი სხვა ეროვნების და მე მგონია, რომ ამაზე გამოდევნებას აზრი არ აქვს. მითუმეტეს, რომ ეს არსებითად არაფერს შეცვლის გარდა იმისა, რომ დაერქმევა სხვა სახელი. მე მესმის, რომ არსებობს რაღაც ტიპის კონიუნქტურა, მაგრამ ეს არ მგონია, რაიმე ხეირის მომტანი თავად ჩვენთვის, ჩვენი საზოგადოებისათვის,“ – ამბობს პოეტი პაატა შამუგია.
მას ვკითხეთ, რატომ არ უნდა მოსკოვის ქუჩა თბილისში, მაგრამ პრობლემას ვერ ხედავს, თუკი ლერმონტოვის ქუჩა იქნება ბათუმში.
„პირველ რიგში იმიტომ, რომ მოსკოვი ამ წუთას არის დედაქალაქი იმ ბოროტებისა, რაც ტრიალებს ჩვენს რეგიონში და ამ ბოროტებასთან ასეთი პირდაპირი კავშირი ლერმონტოვსა და გრიბოედოვს შესაძლოა არ ჰქონდეთ.
ამიტომაც პირდაპირი კავშირი რასაც აქვს, იმ კავშირის გაწყვეტას მე სიამოვნებით დავუჭერდი მხარს. ღიად ვუჭერ მხარს იმას, რომ მოსკოვის ქუჩა არ იყოს თბილისში. არ გვჭირდება ჩვენ ოკუპანტი ქვეყნის დედაქალაქის სახელობის ქუჩა. ნამდვილად არ გვჭირდება.
მწერლები – რა ვიცი. ზოგი უჭერს მხარს, ზოგი არ უჭერს, ზოგი გარდაცვლილია, ზოგი ნახევრად გარდაცვლილია. ძალიან ისეთია, გაორებული ვარ, სიმართლე გითხრათ,“ – გვითხრა პაატა შამუგიამ.
ჰალინა კრუკი
ოდესის ლიტერატურულ ფესტივალზე, რომელიც უკრაინაში მიმდინარე საომარი მოქმედებების გამო წელს ბათუმში გაიმართა, „ბათუმელები“ ცნობილ უკრაინელ პოეტს, ჰალინა კრუკს შეხვდა. უკრაინაშიც, რომელიც საქართველოს მსგავსად პოსტაბჭოთა ქვეყანაა, მრავლადაა რუსი პოეტების, მწერლებისა და საზოგადო მოღვაწეების სახელობის ქუჩები. ჩვენ მას ვკითხეთ უკრაინის გამოცდილებაზე და პროცესზე, რომელიც ომის დროს დაიწყო ქვეყანაში.
„როგორც ვხვდები, ყველა პოსტსაბჭოთა ქვეყანას აქვს პოსტკოლონიური სტატუსის ნიშნები.
უკრაინაში ჩვენ გვაქვს უამრავი მსგავსი მაგალითი. გვაქვს ქუჩები ან სხვა ადგილები, რომლებსაც ჰქვიათ რუსულ კულტურასთან დაკავშირებული იმ ადამიანების სახელები, რომლებიც არასდროს ყოფილან უკრაინაში.
ომის აქტიური ფაზის დაწყების, 24 თებერვლის შემდეგ, ჩვენ შევცვალეთ პოლიტიკა. ჩვენ არ გვინდა გვქონდეს ქუჩები რუსი კულტურის აქტივისტების, მწერლების, მხატვრების სახელობის.
სხვადასხვა სოფელსა და ქალაქში სახელების შეცვლის პროცესი დაიწყო. დიდი დისკუსია არ არის, მაგრამ არიან ადამიანებიც, რომლებისთვისაც ეს საბჭოთა მემკვიდრეობა ძალიან მნიშვნელოვანია. თუმცა ახალმა მდგომარეობამ მოგვცა ამის შეცვლის შესაძლებლობა.
ჩემთვის ეს არის რუსული იმპერიალისტური და ტოტალიტარული კულტურის ნიშნები. ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია ეს შევცვალოთ, რადგან ძალიან ბევრი ადამიანი ვერ ხვდება რამდენად დიდ, უზარმაზარ როლს თამაშობს ეს დეტალები. ამ შემთხვევაში ბოროტება სწორედ დეტალებშია.
უკრაინულ კულტურაში და ვფიქრობ, რომ ქართულ კულტურაშიც, ჩვენ გვყავს უამრავი მწერალი ქუჩისა და მონუმენტის გარეშე. უამრავი ადამიანია, ვინც იყო რეპრესირებული და მოკლული საბჭოთა რეპრესიების დროს. ვფიქრობ, ძალიან მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იქნება სამართლიანობისათვის მათი სახელობის ქუჩები“, – გვითხრა ჰალინა კრუკმა.
