ავტორი: ნესტან ანანიძე, სტუდენტი. „სოლიდარობის თემის“ წევრი
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 421-ე მუხლში მოცემულია ბეს სამართლებრივი ცნება. ბე – ბეჰი [არაონი, მცირე საწინდარი] გვხდება ასევე აჭარულ ტრადიციულ წეს-ჩვეულებებში და ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებულში. ლოგიკურია, ჩნდება კითხვა, რა კავშირი შეიძლება იყოს ამ სამ მოცემულობას შორის?
აღნიშნულ სტატიაში ვეცდები ამ საკითხს ნათელი მოვფინო.
სამოქალაქო კოდექსის 421-ე მუხლის მიხედვით, ბედ მიიჩნევა ფულადი თანხა, რომელსაც ხელშეკრულების ერთი მხარე აძლევს მეორე მხარეს და ამით დასტურდება ხელშეკრულების დადების ფაქტი. თუ ბეს მიმცემი ბრალეულად დაარღვევს მასზე დაკისრებულ ვალდებულებას, ბე რჩება მის მიმღებს. ამასთან, ბე შეიძლება ჩაითვალოს ზიანის ანაზღაურების ანგარიშშიც. ხოლო იმ შემთხვევაში თუ ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულების შეუსრულებლობა გამოწვეულია ბეს მიმღების ბრალეული მოქმედებით, მან ბე უკან უნდა დააბრუნოს ორმაგად. ასევე, ბეს მიმცემს შეუძლია მოითხოვოს ზიანის ანაზღაურება.
ასე რომ, სამართლებრივად ბეს გააჩნია სამი ძირითადი ფუნქცია: 1. დაადასტუროს ხელშეკრულების დადების ფაქტი; 2. ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფა და 3. საგადამხდელო ფუნქცია.
ერთ დღეს, როცა ვეცნობოდი „ქართველი ხალხის ეთნოლოგიური ლექსიკონი – „აჭარა“-ს შემხვდა ტერმინი „ბე“ იგივე – „ბეჰი“, „ბელგი“, რომელსაც თავისი ტრადიციული დანიშნულება აქვს აჭარულ ეთნოგრაფიაში. ლექსიკონის განმარტების მიხედვით, ბე წინა საქორწინო სავალდებულო ფულადი გადასახადია, რომელსაც ვაჟის ოჯახი საჩუქრის სახით ქალის ოჯახს გადასცემდა. ბელგის (ბედ გამზადებულ ნივთთა ერთობლიობა) გადახდის შემდეგ ქალი ამ ოჯახის სარძლოდ ითვლებოდა. ტრადიციულად, ბეს სანაცვლოდ საქორწინო შეთანხმების შემდეგ, თანხმობის ნიშნად ვაჟის ოჯახი საპატარძლოს ოჯახს ბეჭედს ან სხვა ნივთს უტოვებდა.
გარდა ამისა, ბე წარმოადგენდა საქონლის ღირებულების ნაწილის წინასწარ გადასახადს, რის საფუძველზეც გასაყიდ საქონელს ერთგვარად ისაკუთრებდნენ – იბევებდნენ. ბეს ეს უკანასკნელი მნიშვნელობა კი სრულ თანხმობაშია სამოქალაქო კოდექსის ზემოხსენებულ განმარტებასთან.
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა – აჭარული ტრადიციული ქორწილი
ძველად, ზემო აჭარულ სოფლებში, ხშირად შეხვდებოდით მატყლის დართვის პროცესს. დიდი რაოდენობის დასართავი მატყლის არსებობის შემთხვევაში კი „დართვა ნადით“ [ნადი – კოლექტიური საქმიანობა, ამ შემთხვევაში მატყლის სართავად მოწვეულ ქალთა ნადი, ქალთა ურთიერთდახმარება მატყლის დართვისას] მიმდინარეობდა. ბე ხერტლის ნადში მონაწილე ქალებისთვის წინდაწინ დასართველად მიცემული მატყლი იყო, ხოლო შეჯიბრში მონაწილეზე წინდაწინ მიცემული გაჩეჩილი და დასართავად მომზადებული მატყლი ფთილა – ნართი.
მატყლის სართავად მოწვეულ ქალთა ნადს [მატყლის დართვისას ქალთა ურთიერთდახმარება] ქალები მატყლის დიდი რაოდენობით რთვის დროს, უპირატესად, შემოდგომაზე ანდა ზამთარში იწვევდნენ. მასში მხოლოდ კარგი „ხელსაქნარით“ გამორჩეული ქალები მონაწილეობდნენ. ხერტლის ნადში მონაწილე ქალი მენადეებთან საკუთარი სამუშაო იარაღით – ხერტალითა და საჩეჩელით მიდიოდა. შუახევის მხარეს მათ „მექსელე ქალები“ ერქვა. ნადის წევრებს სახლეულში დიასახლისები გამორჩეული კერძებით უმასპინძლდებოდნენ. ხერტლის ნადზე იყო გართობა-მხიარულება, ცეკვა-თამაში, სიმღერა. ქალთა ცეკვა სიმღერასთან ერთად სრულდებოდა. მომღერალ-მოცეკვავე ქალები მატყლის ჩეჩვის და რთვის მომენტებს განასახიერებდნენ. აჭარის მთიანეთში „ხერტლის ნადის“ სატრფიალო სცენების სხვადასხვა ვარიანტი იყო გავრცელებული.
„ხერტლის ნადში“ ხშირი იყო ქალების შეჯიბრი, რაც პროცესს უფრო სახალისოსა და ქალებისთვის ერთგვარ გასართობ სივრცეს ქმნიდა. ასეთ შემთხვევაში ერთი ქალი თავის ხელსაქმეში უფრო თავდაჯერებული, მეორეს ეტყოდა: „ბეს მოგცემ და შემეჯიბრე ვინ მეტს დაართავსო”. ანუ მატყლის დართვაში გაწაფული ქალი მეორე ქალს უპირატესობას აძლევდა დართვის დაწყებამდე და ასე ეჯიბრებოდა მეორე ქალს.
ღირებულია აქვე აღვნიშნოთ, რომ ნადი აჭარაში შრომითი ურთიერთდახმარების საკმაოდ გავრცელებული ფორმაა. ნადის მეთოდს არა მხოლოდ მატყლის დართვის, ასევე სხვადასხვა შრომითი პროცესის, მაგალითად, ყანის თოხნის, მკის, ჭალის თიბვის, შეშის მოჭრის, სახლის მშენებლობის, ხვნა-თესვისა და მოსავლის აღების დროსაც მიმართავენ. იმ შემთხვევაში, როცა ოჯახს დიდი და შრომატევადი სამუშაო აქვს გასაწევი.
სიტყვა ნადი არ არის ქართული წარმოშობის, თუმცა მისი ტრადიცია ადგილობრივ დონეზე საინტერესო და მნიშვნელოვანი შინაარსით დამკვიდრდა. ნადის შრომითი ურთიერთდახმარებისა და მხარდაჭერის ნებაყოფილობით პრინციპს ემყარება. სათემო-სამეზობლო ურთიერთობის პირობებში ნადში მოიწვეოდა ნათესავები, მოყვრები, ახლო და შორი მეზობლები, მოგვიანებით კი მასში არანათესავი მეზობლებიც ჩაერთნენ. პროცესში მთელი სოფელი იღებდა მონაწილეობას, მაგრამ, პირველ რიგში, მაინც მენადის მოგვარეები გამოდიოდნენ.
აჭარელი ქალი მატყლის დართვისას
გურიაშიც არსებობდა ნადის ფორმა, რომელშიც ნათესაური ფაქტორი გადამწყვეტი იყო, ასეთ ნადს „მოყვრის ნადი“ ერქვა.
დღეს უფრო არანათესაობაზე დამყარებული ნადის სახეობა გვხდება. როგორც წესი, ნადის წევრთა რაოდენობა დამოკიდებულია სამუშაოს ოდენობაზე. ნადის პროცესს უფრო ექსკლუზიურს ხდიდა ის, რომ დახმარების მიმღები ნებისმიერ დროს შეიძლება დახმარების ობიექტად თავად ქცეულიყო.
როგორც უკვე ვახსენე, ნადში მონაწილეობისთვის აჭარაში დაუშვებელია რაიმე სახის ანგარიშსწორება. მენადე ვალდებულია ნადის წევრებს მხოლოდ საჭმლით გაუმასპინძლდეს. შრომის განაწილებისა და მხარდაჭერის გარდა ნადი ქალების თავშეყრისა და სოციალიზაციის საუკეთესო საშუალებაა. ცნობილია ბევი ნადური სიმღერები, მაგალითად: ჯიქურა, წერეთიე და სხვა. ნადის პროცესი ურთიერთმხარდაჭერის, შრომის შემსუბუქების, გართობისა და გამოცდილების გაზიარების უმნიშვნელოვანესი პროცესია.
ლირიკული გადახვევის შემდეგ ძირითად თემას რომ დავუბრუნდეთ, თანამედროვეობაში ბეჰის ტრადიცია გარკვეულწირად ტრანსფორმირებულია. ბეჰი ეს არის წინასაქორწილოდ საპატარძლოს ოჯახის მიერ სასიძოსთვის საქორწილო შარვალ-კოსტუმის მიტანა ან ფულადი თანხის გადაცემა მის შესაძენად. ამას გარდა, ბეჰში შეიძლება შედიოდეს „ბურმალი“, ნეფისთვის საჩუქრად განკუთვნილი წინდა. საპატარძლოს მიერ ნეფისთვის მოქსოვილ [ან ქალის ოჯახის საჩუქარი სასიძოს] წინდას, ანუ „სანეფიო წინდას“ „ბეჰის წინდასაც უწოდბენ.
აჭარული ტრადიციული ხელწინდა
„ციცას რომ გაათხუებდნენ, სიძეს ბეჰი მივეციო იტყოდნენ“, ანუ ქალიშვილს როცა დააქორწინებდნენ, ამბობდნენ, რომ სიძეს ბეჰი მივეციო. ასე რომ, ბეჰი აჭარულ ტრადიციაში წარმოადგენდა შეთანხმების დამადასტურებელ წინასწარ მატერიალურ ან ფულადი სახის გადასახადს, რომელიც შეთანხმების ჩაშლის შემთხვევაში უკან უბრუნდება საპატარძლოს ოჯახს და მასვე რჩება სასიძოს მიერ საპატარძლოსთვის გადაცემული ოქრო და სხვა მატერიალური კეთილდღეობა, იმ შემთხვევაში თუ ქორწილი სასიძოს ბრალეულობით ჩაიშლებოდა. ხოლო, თანაბრალეულობის ან შეთანხმების შემთხვევაში მხარეებს თავთავიანთი გაცემული უკან უბრუნდებათ მათ შორის ბეჰიც.
ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებულში ბე იხსენიება ნასყიდლობასთან დაკავშირებით. მაგ., „რომელიც რომ იყიდის რასმე, პირველად ცოტას მისცემს რასმე ბესა. ხოლო ბეს მიმცემმა თუ … აღარ იყიდოს ის საქონელი, რომელიც რომ ბედ მისცა, ბევრი თუ ცოტა, დაეკარგების… უკეთუ განმსყიდველმან ბე აღიღოს და მასუკან შეუშალოს, აღარ მიჰყიდოს… თავისი ბე ისევ მისცეს, და ერთი იმდენი კიდევ სხვა მისცეს“. ანუ რაიმეს ყიდვის დროს წინასწარ მიიცემა ბე მყიდველის მიერ გამყიდველზე და თუ მყიდველი შემდეგ აღარ იყიდის საქონელს მას ეკარგება ნაწილობრივ ან მთლიანად. ხოლო თუ გამყიდველი აღარ მიჰყიდის საქონელს მაშინ მყიდველს უბრუნებს ბეს ორმაგი ოდენობით. ბე ამ შემთხვევაშიც გარიგების წინასწარი გადასახადს წარმოდგენს, რასაც გარიგების ჩაშლის შემთხვევაში შესაბამისი სამართლებრივი შედეგები მოსდევს.
ტრადიციული აჭარული ხელით ნაქსოვი წინდა
ჩვენ კარგად ვიცით, რომ პოზიტიური – წერილობითი სამართლის წინამორბედი და სამართლის უძველესი წყარო ჩვეულებითი სამართალია. ისტორიულად სამართალი ჩამოყალიბდა, როგორც დაუწერელი ქცევის წესების ერთობლიობა, რომელიც თაობიდან თაობას ზეპირად გადაეცემოდა და ხალხის ისტორიულ ცნობიერებაში ყოფიერდებოდა [სამართლი თეორია, გამომცემლობა „მერიდიანი“ თბილისი 2015. გვ. 157-158] ამის ნათელი მაგალითი კი სწორედ ზემოხსენებული აჭარაში გავრცელებული ბეჰის ტრადიციული წეს-ჩვეულებაა, რომელიც როგორც უკვე ვთქვი მოდიფიცირებულად დღემდე არსებობს.
საბოლოოდ, მინდა ვთქვა, რომ ჩვენ ვცხოვრობთ საზოგადოებაში, სადაც მრავალი ადათ-წესია დამკვიდრებული. მათ თავის დროზე ძალიან მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს საზოგადოებრივი წესრიგის შენარჩუნებაში. ამასთან, დღემდე არსებობს დრომოჭმული ტრადიციები, რომლებმაც შეიძლება ადამიანები დააზიანოს. თუმცა, ჩვენ არ უნდა გავურბოდეთ ტრადიციებს, რადგან ისინი ჩვენი საწყისის და განვითარების პროცესის ნაწილია. მათ შინაარსთან ყოველთვის ახლოს ვგრძნობთ თავს, ამიტომაც შეგვიძლია ისინი ჩვენს სასიკეთოდ მოვარგოთ თანამედროვეობას და მეტი ღირებულება თუ სიმბოლიზმი შევძინოთ ყოველდღიურობაში.
ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებული
