ბათუმში პონტოელი ბერძნები ნახევარი საუკუნის მანძილზე იკიდებდნენ ფეხს, 1878 წლიდან, როცა ბათუმი რუსეთის იმპერიის მფლობელობაში გადავიდა და პონტოელი ბერძნები ბათუმში ჩამოვიდინენ. აქ დასახლდნენ ბერძენი ვაჭრები, გემის მეპატრონეები, რომლებსაც ბათუმი პორტო-ფრანკოს პირობებში სწრაფად გამდიდრება იზიდავდათ. თუმცა 1921 წლის, საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, ისინი სამშობლოში დაბრუნდნენ და 1912-1920 წლებში ბათუმში გადმოსახლდნენ ბერძნები თურქეთის შავიზღვისპირეთიდან, რომლებიც გენოციდს გამოექცნენ თურქერთიდან. სწორედ ისინი შეადგენდნენ ძირითად მოსახლეობას, როგორც ბათუმში, ისე ბათუმის შემოგარენში მდებარე სოფლებში.
…1937-1938 წლის რეპრესიებმა და ახალი მსოფლიო ომის საფრთხემ ბევრ ბერძენს, რომელთაც ჰქონდათ ბერძნული პასპორტები, გადააწყვეტინა საბერძნეთში დაბრუნება. რეპრესიების მანქანა არავის ინდობდა, საბერძნეთის ბევრი მოქალაქე აღმოჩნდა „ენკავედეს“ ხელში, მათმა ოჯახებმა კი გადაწყვიტეს საბერძნეთში გამგზავრება, რომ კიდევ ერთი გენოციდისთვის დაეღწიათ თავი. ერთი მეორეს მიყოლებით გადიოდნენ გემები ბათუმის პორტიდან, გემებს მიჰყავდა ათასობით ადამიანი და ოჯახები, ახლობლები ათწლეულებით შორდებოდნენ ერთმანეთს, თუ არა სამუდამოდ.
მიდიოდა ჩემი მამიდა ვიფლეემიც, მამაჩემის და, ოთხ შვილთან ერთად. მისმა მამამთილმა, ფქვილეულის საწარმოს მფლობელმა სამხრეთ კავკასიაში, მოახერხა კაპიტალის გადატანა საბერძნეთში და დედამთილს, ქმრის სიკვდილის შემდეგ, ეშინოდა ბერძნულ ბანკში შენახული ფულის დაკარგვის, ამიტომაც აიძულა შვილის ოჯახს საბერძნეთში წასვლა.
ჩემს მეხსიერებაში ჩარჩა ერთი სურათი – ადამიანის თავების ზღვა ბათუმის პორტში. როგორც ჩანს, ვიღაცას ხელში ვყავდი აყვანილი. მაშინ სამწლინახევრის ვიყავი. ბევრი ტიროდა. ამ გემით მიდიოდა ბებიას ძმა პანჩო: მისი სამი ქალიშვილი, ცოლი აფინა და ვაჟი გრიგორი. დებს შორის ყველაზე უმცროსი და მოხდენილი სონია, იგივე ბებეკა, როგორც მას ვეძახდით სახლში, 20 წლის იყო და მთელი გზა გაუჩერებლად ტიროდა. უფროსების ლაპარაკიდან გავიგე, რომ მას რომანი ჰქონდა იანი ჩილინგარიდთან, მაგრამ დედამისმა, მკაცრმა ქალმა, მხოლოდ მისთვის გასაგები მიზეზის გამო, ჩათვალა, რომ იანისთან ქორწინება შეუძლებელი იყო და შეყვარებულები დააშორა. ამის შემდეგ ისინი არც შეხვედრიან ერთმანეთს. სონია არ გათხოვილა, ხოლო იანი, რომელიც ძალიან უყვარდა ბებიაჩემს, უიღბლოდ დაქორწინდა გვიან ასაკში. ვერც ერთმა ვერ შეძლო სიყვარულის დავიწყება.
1960-იან წლებში, როცა საბჭოთა კავშირიდან შესაძლებელი გახდა საბერძნეთში გასვლა, მათ ერთმანეთს საჩუქრები და წერილები გაუგზავნეს. მახსოვს იანიმ, ბებიას საშუალებით, მამიდა ვიფლეემის ხელით, რომელიც ჩამოდიოდა ბათუმში ჩვენს სანახავად, სონიას გაუგზავნა საჩუქრად – ოქროს საათი სამაჯურით. მამიდა გვიყვებოდა, რომ სონიას დედა, რომელმაც ტანჯვით დალია სული ქალიშვილის ხელში, შვილს სთხოვდა ეპატიებინა მისთვის, რომ ცხოვრება დაუნგრია.
მოგონებები ახალ წელზე
დღესასწაულებს შორის ყველაზე მეტად ახალი წელი მიყვარდა, წმინდა ვასილის დღე. არა მხოლოდ ნუგბარის, არამედ იმ ცერემონიის გამო, რომელსაც ბებია აწყობდა.
შუაღამემდე არავის არ ჰქონდა სუფრასთან დაჯდომის უფლება, თუმცა ეს იმას არ ნიშნავდა, რომ ჩვენ მშიერი ვრჩებოდით. მე და ჩემი ძმა ვახერხებდით გაგვესინჯა ყველა კერძი, რომელიც სადღესასწაულო სუფრისთვის მზადდებოდა. ჩემს ძმას შეეძლო ისეთი სახის მიღება, რომლის წინაშე დეიდა ელენი უძლური იყო და ახერხებდა მიეღო სადღესასწაულო ნამცხვარიც კი – კურაბე, ყველაზე გემრიელი ნუგბარი.
შუაღამემდე რამდენიმე წუთით ადრე ვსხდებოდით მაგიდასთან, ბებია იღებდა მუჭით თხილს, კაკალსა და კანფეტებს, ჯვარედინად ისროდა ოთახის კუთხეებში და ამბობდა: „каланда-калушкерос, панда кэ ту хрону~. შემდეგ ვამბობდით „მამაო ჩვენნოს“ და მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლებოდა ტრაპეზის დაწყება.
ახალი წლის მეორე დღეს ცხვებოდა საახალწლო ნამცხვარი „ვალისოპიტა“, მასში ჩაფლული მონეტით. ვინც პოულობდა მონეტას, ის იღბლიანად ითვლებოდა ამ წელს.
ახალი წლის დღეებში, მაგრამ ზუსტად არ მახსოვს რომელ დღეს, ჩემი გაუთხოვარი დეიდა ელენი მკითხაობდა წყლიან ჭიქაში ჩაშვებულ გამდნარ ცვილზე, მაგრამ ყველაზე საინტერესო იყო მკითხაობა სანთლით. ამისათვის იღებდნენ ღრმა თასს, რომელშიც ჯვარედინად დებდნენ ნახშირს, მონეტას, ბეჭედსა და პურის ნაჭერს. თასში ასხამდნენ წყალს და წყალში უშვებდნენ კაკლის ნახევარს, ზედ დამაგრებული ეკლესიის სანთლით, თითით ურევდნენ წყალს და ელოდებოდნენ, სად მიცურდებოდა კაკლის ნავი. თუ ეს იყო ბეჭედი, კაკლის ნავის გამშვებს ელოდა ქორწინება, თუ მონეტასთან მიცურდებოდა _ ეს სიმდიდრეს ნიშნავდა, პური _ კარგ ცხოვრებას, ხოლო ნახშირი – ავადმყოფობას და სიკვდილსაც კი. რადგან ვიცოდით, რომ დეიდას ძალიან უნდოდა გათხოვება, ხანდახან ვცდილობდით დავხმარებოდით და სულს ვუბერავდით ნავს, ბეჭედთან მიცურებულიყო, მაგრამ ყოველთვის გვიჭერდნენ და მკითხაობა იწყებოდა თავიდან.
ნაწყვეტები ნონა ერიფრიადი-ელიზბარაშვილის წერილიდან „ბერძნული დიასპორა ბათუმში“. ჩანაწერი ქვეყნდება პირველად.
