კვირის ამბები,მთავარი,სიახლეები

ეფენდელა, ქორი ნენეი და სხვა ხალხური თამაშები აჭარიდან

08.05.2015 • 3616
ეფენდელა, ქორი ნენეი და სხვა ხალხური თამაშები აჭარიდან

„ვეზირე უჩვეულოდ კეთილი იყო დღეს, თავისი მოგებული ფხალლობია გაგვინაწილა,“ – ეშმაკურად გაკვესა ემინემ თვალები და იკითხა: „კუჭუბანა-სავარცხალაც“ ხომ არ გვეთამაშა. თუმცა თამაშის მსურველი ვერავინ იპოვა.

ფადიმეს და ასიეს გასართობი უკვე ეპოვათ – „აბლავ, სახლში შემომიშვის“ თამაშობდნენ, ვეზირე და უმიანი კი, უყურებდნენ. ემინემ თავდაპირველად მათთან შეერთება გადაწყვიტა, მაგრამ მერე გადაიფიქრა, ცეცხლთან ჩამოჯდა და დილას მინდორში გადახდენილი ამბავი გაიხსენა.

დილით მინდორში ახალმოსული საწრიპინა (ტყის ფურისულა) შეამჩნიეს. საწრიპინას წვრილი რტოები ფრთხილად მოწყვიტეს, ისე რომ ყვავილები არ დაზიანებულიყო, რტოები ყველამ დაირიგა და ერთმანეთს შეეჯიბრნენ. ყვავილის რტოში სულს უბერავდნენ და შედეგად ყვავილი გამოსცემდა უცნაურ ხმას, რომელიც დაახლოებით ასე ჟღერდა – „წუუუ“. ვისი ხმაც ყველაზე გვიან გაჩერდებოდა, მოგებულადაც ის ითვლებოდა. წაგებულ ბავშვებს საწრიპინა უნდა შეეგროვებინათ, მისგან ფხალლობია გაეკეთებინათ და მოგებულს გამასპინძლებოდნენ.

ძველად აჭარაში ბავშვები ათასგვარი გასართობით იქცევდნენ თავს. თამაშებს თვითონ იგონებდნენ ან მათზე უფროსებისგან სწავლობდნენ. იმის გამო, რომ ადრე სათამაშოების ყიდვის საშუალება ნაკლებად ჰქონდათ, სათამაშოებსაც თვითონ აკეთებდნენ. ზოგიერთ თამაშს კი სათამაშო საერთოდ არ სჭირდებოდა. ამისთვის საკუთარი ხელები და ფანტაზია საკმარისი იყო. სწორედ ასეთი თამაშია „აბლავ, სახლში შემომიშვი“.

„დავდგებოდით ორნი. მე ჩემს ხელებს გავუტოლებდი ერთმანეთს და მერე თითებს გავშლიდი. ხელის თითები კიბეებივით მქონდა გაშლილი. მერე მოვიდოდა ბავშვი, ვინც ჩემთან ერთად თამაშობდა. ის ბავშვი პირველ ტყუპ თითზე მიმადებდა თავის თითს და მეტყოდა: „აბლავ სახლში შემომიშვი“. მე ვეუბნებოდი ზევით ამოდი და შემოგიშვებ.

მერე ხელს მეორე შეტყუპებულ თითზე დამადებდა და ისევ მეტყოდა: „აბლავ, სახლში შემომიშვი“. მე ისევ ვეტყოდი: ზემოთ ამოდი და შემოგიშვებ. ასე მეორდებოდა მანამ, სანამ ცერა თითამდე არ ამოვიდოდა. ცერს რომ მოაღწევდა, მე შევეკითხებოდი ისევ: რა გინდა? ის მიპასუხებდა: ფქვილი მინდა. მე ვეტყოდი: წაიღე მერე. ძაღლი მიკბენს – იყო ჩემთან ერთად მოთამაშის პასუხი. მე ვეტყოდი: დაბმულია, ჩადი და ამოიტანე. თითებს ოდნავ გავწევდი და ის თავის თითს ჩაჰყოფდა „ფქვილის ამოსატანად“.

როგორც კი თითს ჩაჰყოფდა ჩემს თითებში, სწრაფად მოვმუჭავდი ხელს, თუ დავიჭერდი, წააგებდა, თუ ვერ დავიჭერდი – მოიგებდა. და ასე ვაგრძელებდით თამაშს სანამ არ მოგვბეზრდებოდა,“ – იხსენებს ქედაში, სოფელ ხარაულაში ფინაულების უბანში მცხოვრები ფადიმე ზაქარაძე.

ზაქარაშვილების უბანში მცხოვრები შემსინურ ზაქარაძე კი იმას იხსენებს, თუ როგორ თამაშობდნენ ბავშვობაში კაკლით გაკეთებული საბზრიალოთი, რომელსაც აჭარაში „კაკლი ხეჭეპოს საბზღრიალას“ უწოდებდნენ.

„კაკლობა რომ დაიწყებოდა, სამწყესურში წავიდოდით ბავშვები ზროხების მოსამწყემსად. თან წავიღებდით მაგარ ძაფს, რომელსაც ჩვენში „კირნაფძაფებს“ ვეძახდით. მუხით ან თელით დიდ, ხოშორ კაკალს გავხვრეტდით ოთხ ადგილას, მერე კირნაფძაფს გავუყრიდით ჯვარედინად, მერე წამოვიცვამდით სალოკველა (საჩვენებელ) თითებზე. დავატრიალებდით, დავატრიალებდით და გადაიგრიხებოდა, მერე ძაფებს გან-გან გავწევდით და ისეთ ხმას გამოსცემდა ეს ჩვენ მიერ გაკეთებული სათამაშო, თითქოს საიდანღაც ფუტკრის სკა გამოუშვესო. მსგავსი საბზრიალოები სხვებსაც ჰქონდათ, ყველანი ერთად დავიწყებდით ბზრიალს, ვისი საბზრიალოც ყველაზე ადრე გაჩერდებოდა, ის ითვლებოდა წაგებულად. ჩვენ ყველას ტანსაცმლის უბეები კაკლებით გვქონდა სავსე. ვინც მოიგებდა თამაშს, ეს კაკალი სულ იმას რჩებოდა“.

შემსინურ ზაქარაძე კიდევ ერთ თამაშს იხსენებს, რომელსაც „ეფენდელა“ ეწოდება და ძველად აჭარელი ბავშვები თამაშობდნენ.

„ბავშვები ერთად რომ მოვიყრიდით თავს, ხელის თითებს დავაწყობდით მიწაზე ყველა. მერე ერთი ჩვენს თითებზე დათვლას დაიწყებდა და იტყოდა ასეთ ლექსს:

„ელა, მელა ეფენდელა, სალი, სური, სელმუსაღა, სელუმგიდან ჩაქმანაღა, ახოს, მახოს დათვმა გნახოს, ჩემმა თხამ დურო ჭამოს, ჰაცხან მივდეს იქ ჩეიმარხოს“.

თითო სიტყვა თითო თითს მოუდიოდა. ბოლო სიტყვა ვის ხელის თითსაც მოუწევდა, ის გავარდებოდა. ასე ვთამაშობდით მანამ, სანამ ყველა არ გავარდებოდა. ბოლოს ვინც დარჩებოდა, ის იყო გამარჯვებული“.
ხახულაშვილების უბანში მცხოვრები ემინე დავითაძე ხალხურ თამაშს იხსენებს, რომელსაც აჭარაში „საკორწიალას“ ეძახდნენ, ანუ საქანელას.

„დიდ ხეზე ჩამოვაბამდით ბაწარს და მაგრად გავკოჭადით. გავუდებდით ფიცარს და ვიწყებდით ქანაობას. ქანაობის დროს აუცილებლად უნდა გვეთქვა ეს ლექსი: „აჭარა და თათმანი, ჯიბეში მაქვს ბათმანი, სახლიკისერ დემირ ხანა, გესტუმრები ევლიხანა, ოფლი მდის და ვსველდები, შენ რომ გამახსენდები. მცივა, მცივა ვბერდები, ემიას სახლში შევძვრები, პაწაი აბლაი კოკვას მომცემს, დიდ ტაიასთან შევშპები“. თამაშის არსი ის იყო, რომ ლექსის თქმას რა ადგილიდანაც დაიწყებდი, იქ უნდა დაგემთავრებინა ქანაობა ლექსის ბოლო სტრიქონზე. თუ ვერ დაამთავრებდი, წაგებული იყავი. ამიტომ საქანელა სხვისთვის უნდა დაგეთმო“.

სუმიან ბერიძე იხსენებს თამაშს, რომელსაც „ქალამნის ღვედი ვინ ჭამა?“ ერქვა.

„ბავშვები დავმალავდით ერთ მუჭში ლობიოს მარცვალს და შევეკითხებოდით ჩვენთან ერთად მოთამაშეს: ჩივთ მუ თექ? თუ გამოიცნობდა რომელ ხელში იყო მაშინ ჩივთი იყო, თუ ვერ გამოიცნობდა, მაშინ – თექი. წაგებული მიგვყავდა წყლიან ლეგენთან (ტაშტი), სადაც ჩაწყობილი იყო ძველი ქალამნები, ლეგენში თავი უნდა ჩაეყო და კბილებით ამოეღო ის ქალამანი. ბავშვები ამის შემყურე სიცილით ვიხოცებოდით და თან ვიძახოდით „ქალამნის ღვედი ვინ ჭამა?“.

აჭარაში ფართოდ იყო გავრცელებული ისეთი თამაში, როგორიცაა „კუჭუბანა-სავარცხალა“.

„დავდგებოდით ერთმანეთისკენ ზურგებით, ხელებს ჩავჭიდებდით, ხან მე გადავწევდი ზურგზე, ხან ის გადამწევდა. ამ გადაწევა-გადმოწევაში ერთმანეთს ვეუბნებოდით:

– კუჭუბანა-სავარცხელა,
– კიდობანა – ნარცხი ნურცხაი ვინა ჭამა,
– ერბო კვერცხი ვინა ჭამა?

ამ გადაწევა-გადმოწევაში, რომელსაც ხელი გაგვეშვებოდა, ის იქნებოდა წაგებული. თამაშს თავიდან ვიწყებდით. ბოლოს ვითვლიდით, ვის რამდენჯერ გაეშვა ხელი და ვისაც მეტი ექნებოდა, ის აგებდა. წაგებულს მოგებულისთვის საღამოს ერბო-კვერცხი უნდა ეჭმია. ამ თამაშის წესი ის იყო, რომ სულ რომ შიმშილით სული გაგძრომოდა, მოგებულის ერბო-კვერცხს ვერ შეჭამდი“, – იხსენებს 96 წლის როხსეთ ზაქარაძე.

„იუზუგი“ ანუ იგივე „კაკლიხეჭეპობია“ ერქვა თამაშს, რომლისთვისას კაკლის ნაჭუჭები იყო საჭირო. შეიკრიბებოდნენ ბავშვები, აიღებდნენ ათ კაკალს და გატეხდნენ. ნაჭუჭებს გამოასუფთავებდნენ და გადმოაბრუნებდნენ. ერთი ნაჭუჭის ქვეშ დადებდნენ სიმინდის მარცვალს. ვინც პირველ და მეორე ცდაზე ნახავდა ნაჭუჭში სიმინდის მარცვალს, მოგებული იყო. თუმცა საბოლოო მოგებისთვის ექვსჯერ უნდა ენახა. გამარჯვებულს ჯილდოდ ერთი ვედრო კაკალი ერგებოდა.

„ჩემი ტყუპი თხილი“ – ასე ერქვა თამაშს, რომლითაც საძოვარზე, ძროხების სამწყესად წასული ბავშვები ირთობდნენ თავს.
„ძროხებს რომ ვაძოვებდით მთაში, მინდორში ძალიან ბევრი ქვათხილა (წვრილი, მაგარ ქერქიანი თხილი) იყო. დავკრეფდით ამ თხილებს, დავივსებდით ჯიბეებს, წამოვწვებოდით ქვებზე და ვტეხავდით. რომელშიც იქნებოდა ტყუპი თხილი, იმას ცალკე გადავდებდით და ჩემთან ერთად ვინც იყო, იმასთან ერთად გავიყოფდი. ერთს მე შევჭამდი, ერთს – ის და თან დავნიძლავდებოდით 100 კაკალ ან მეტი რაოდენობის თხილზე. ნიძლავი დგებოდა ასეთი სიტყვებით:

„- ბესა, ბესა, ოლსუნ?
– ოლსუნ!
– იმ დუნიას ბორჯი ოლსუნ?
– ოლსუნ!“

მეორე დილით ერთმანეთს რომ შევხვდებოდით, ვინც მოასწრებდა თქმას „ჩემი ტყუპი თხილიო“, ის იქნებოდა მოგებული. წაგებულს იმდენი თხილი უნდა მიეცა მოგებულისთვის, რამდენზეც დანიძლავდნენ,“ – იხსენებს ემინე დავითაძე.

„ქორი ნენეის თამაშის“ სახელითაა ცნობილი კიდევ ერთი თამაში, რომლითაც ბავშვები ერთობოდნენ. დააჯენდნენ ერთ ბავშვს თვალებახვეულს და ჰკითხავდნენ: – ქორი ნენეი რამდენი თითი გაქვს? ათიო იტყოდა, თვალებიდან სახვევს მოიხსნიდა, წინასწარ შერჩეული ჯირკისკენ გაიქცეოდა და ხელს დაარტყამდა. ჯირკისკენ გარბოდნენ სხვა ბავშვებიც. ვინც ყველაზე ბოლოს მივიდოდა ჯირკთან, შემდეგ ის ხდებოდა ქორი ნენე.

კენჭობიას ეძახდნენ თამაშს, რომლისთვისაც მხოლოდ ქვები იყო საჭირო. აირჩევდნენ ხუთ ბრტყელ ქვას, დააწყობდნენ ერთმანეთზე, ძირში დადებულ ქვას დედო ქვას ეძახდნენ. გადათვლიდნენ რამდენიმე ნაბიჯს და ამ დაწყობილ ქვებს სხვა ქვებს ესროდნენ. ისე უნდა ჩამოეყარათ ქვა, რომ დედო ქვა არ ჩამოვარდნილიყო. დედო ქვას ვისი ნასროლი ქვაც მოხვდებოდა, ის მოთამაშე თამაშიდან ვარდებოდა.
აჭარული თამაში ადუმბილაი, რომელსაც სხვაგვარად ბილაიჯოხსაც ეძახიან, თავისი შინაარსით ძალიან ჰგავს ბეისბოლს.

ბილაჯოხის სათამაშოდ ბავშვები გათლიდნენ ორ ჯოხს. ერთს გრძელს, ერთს მოკლეს. აიღებდნენ ერთ ქვას და დადებდნენ. ამ ქვასთან დადგებოდა ერთი მოთამაშე გრძელი ჯოხით ხელში, მეორე მოთამაშე მოკლე ჯოხს გაიქნევდა. ქვასთან ვინც იდგა, ის ცდილობდა ამ პატარა ჯოხისთვის თავისი ჯოხი მოერტყა და გადაეგდო. ამის შემდეგ გაიქცეოდა გადაგდებულ ჯოხთან და იქიდან შეეცდებოდა ეს ჯოხი ქვისთვის მოერტყა. მოთამაშე, ვინც პირველმა ჯოხი ისროლა, ამჯერად უკვე ქვას იცავდა. თუ ჯოხი ქვას მოხვდებოდა, ქვის მცველი იყო წაგებული, თუ მოიგერიებდა, მაშინ იგებდა. ქვიდან რაც უფრო შორს გადააგდებდა ჯოხს, მით მეტ ქულას დაიწერდა.

ზოგიერთი ძველი თამაში სამეურნეო დანიშნულებითაც კი გამოიყენებოდა. მაგალითად, ასეთი თამაში იყო ფაცერობია. დანებითა და წალდებით შეიარაღებული სამი ან ოთხი ბიჭი შეიკრიბებოდა, დათქვამდნენ ადგილს და იმ ადგილიდან გაიქცეოდნენ თხილის წკნელების მოსაჭრელად. მოჭრიდნენ წკნელებს, მიიტანდნენ დათქმულ ადგილას, მერე მოჭრიდნენ სუროს, გაატყავებდნენ, თხილის წკნელებისგან მოქსოვდნენ თევზის დასაჭერ ფაცერს. ვინც პირველი დაასრულებდა ქსოვას, ის იყო მოგებული. მერე დაელოდებოდა დანარჩენებს, როცა ყველა მორჩებოდა ქსოვას, წავიდოდნენ მდინარეზე ამ ფაცერების დასაგებად. დააგებდნენ ფაცერს და დატოვებდნენ ერთი დღით. მეორე დილით მივიდოდნენ, შეამოწმებდნენ. სამივე ფაცერში რამდენი თევზიც იქნებოდა, ყველა იმას ეკუთვნოდა, ვინც პირველად მოქსოვა ეს ფაცერი.

გარდა თამაშების გამოგონებისა, ბავშვები „მუსიკალურ საკრავებსაც“ იგონებდნენ, რომლითაც კარგად ერთობოდნენ. ერთ-ერთ ასეთ საკრავს „ხაპილერწი ხობო“ ჰქვია. მოჭრიდნენ ხაპს, იგივე გოგრას, მოაჭრიდნენ ყუნწს, ამ ყუნწს გაუკეთებდნენ ბოლოზე დანით პატარა ნახვრეტს. მზად რომ იქნებოდა, ჩაჰბერავდნენ სულს და ეს „ხაპილერწი ხობო“ გამოსცემდა ისეთ ხმას, როგორიც ხბოს ბღავილია.


მასალები, რომელზე დაყრდნობითაც „ბათუმელებმა“ მოამზადა სტატია, მოპოვებულია ფოლკლორის სპეციალისტის ქეთევან საფარიძის მიერ. ასევე „ბათუმელები“ მადლობას უხდის ქედის კულტურის ცენტრის ფოლკლორის სპეციალისტებს – ლეილა ბეჟანიძესა და ლია მახარაძეს მასალაზე მუშაობის დროს გაწეული დახმარებისათვის.

გადაბეჭდვის წესი


ასევე: