კაზანძაკისის ჩამოსვლა საქართველოსა და რუსეთში პონტოელი ბერძნების მტკივნეულ თემას უკავშირდებოდა. პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე პონტოელი ბერძნები, პირველ რიგში, თურქებმა შეავიწროვეს. ამის მიზეზი მნიშვნელოვანი გეოგრაფიული არეალი იყო, რომელიც პონტოელ ბერძნებს ეჭირათ. ბევრი ოჯახი იძულებული გახდა სახლ-კარი მიეტოვებინა და კავკასიასა და რუსეთში გადასულიყო საცხოვრებლად. 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ მათი მდგომარეობა ისევ დამძიმდა. პონტოელი ბერძნების ერთი ნაწილი საქართველოში ჩამოვიდა, მაგრამ დამოუკიდებელ საქართველოს მათთვის ბევრი არაფრის შეთავაზება არ შეეძლო. თუმცა მთავრობას მაინც გამოუყვია ორი მილიონი მანეთი ლტოლვილთა დასახმარებლად, რითაც დევნილმა ყარსელმა ბერძნებმა შეძლეს ოჯახებში დაბრუნება, მაგრამ იქ ყველაფერი გადამწვარი დახვდათ.
1917-1919 წლებში ბევრმა ბერძენმა ლტოლვილმა მოიყარა თავი ბათუმში. მათ დახმარებისთვის საბერძნეთის მთავრობას მიმართეს. ბერძნულმა ხელისუფლებამ მათი შერჩევითი რეპატრიაცია (იმ პირთა დაბრუნება სამშობლოში, რომლებიც სხვადასხვა იძულებითი გარემოების გამო სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე იმყოფებოდნენ) გადაწყვიტა: 1919 წლის ივნისში 20 მილიონი დრაჰმა გამოყო მათ დასახმარებლად და ამ კონკრეტული შემთხვევისათვის ნიკოს კაზანძაკისი სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტროს გენერალურ დირექტორად დანიშნეს.
“დავთანხმდი ერთი სხვა გარემოების გამოც. მეტკინა ჩემი ჯვარცმული მოდგმა, რომელიც კვლავ საფრთხეში იმყოფებოდა… სამხრეთიდან ქურთები ჭედავდნენ ცხენებივით, სადაც კი ბერძენს წაახელთებდნენ, ჩრდილოეთიდან ბოლშევიკები მოემართებოდნენ ცეცხლითა და ნაჯახით, შუაში კი ბათუმელი, სოხუმელი, თბილისელი და ყარსის ბერძნები მოქცეულიყვნენ. სულ უფრო ვიწროვდებოდა მათი ყელის გარშემო მარყუჟი და შიშვლები, მშივრები, დაავადებულნი სიკვდილს ელოდებოდნენ”, – წერდა ნიკოს კაზანძაკისი.
1883 წელს კუნძულ კრეტაზე დაბადებული კაზანძაკისი ამ დროს სამშობლოში ერთ-ერთი ცნობილ და გავლენიან ლიტერატორად მიიჩნეოდა. მან 1907 წელს ათენის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტი დაამთავრა და სწავლა პარიზში გააგრძელა. 1947 წელს მუშაობდა იუნესკოში მრჩევლად ლიტერატურის დარგში. გამოქვეყნებული აქვს 13 რომანი, 22 დრამა და უამრავი საგაზეთო სტატია. კაზანძაკისის ნაწარმოებები 50 ენაზეა თარგმნილი, მათ შორის ქართულად თარგმნილია `გველი და შროშანი” და “აღსარება გრეკოსთან”. 46 წელს კაზანძაკისი ნობელის პრემიაზე წარადგინეს, 56 წელს კი მშვიდობის ორდენით დააჯილდოვეს.
კაზანძაკისი საქართველოში სამჯერ ჩამოვიდა: 1919, 1927 და 1928 წლებში. პირველივე მოგზაურობა, რომელმაც სულ ორ კვირას გასტანა, საბედისწერო იყო არა მარტო მისთვის, არამედ ერთი ბათუმელი ქალისთვისაც. “მშვენიერი ქართველი ქალი, ბარბარე ნიკოლოზის ასული” – ასე მოიხსენიებს მას კაზანძაკისი. ბათუმური ხანმოკლე რომანი კაზანძაკისმა აღწერა თავის უკანასკნელ წიგნში – “აღსარება გრეკოსთან”, რომელიც 74 წლის ასაკში დაწერა. წიგნის ერთ-ერთ თავს, სადაც თავისი და ბათუმელი ქალის შეხვედრაა აღწერილი, კავკასია ეწოდება.
“მწუხრის ჟამი იდგა. ბათუმი, დახურული ეზო ზღვის მახლობლად, მოფენილი ზღვის თეთრი ნიჟარებით. არაბულ ლერწმებს ხვეული ალუბლისფერი ყვავილები გამოეღოთ…”
ბარბარე ნიკოლოზის ასულმა მწერალი თავის ეზოში მიიპატიჟა. აღელვებული მნახა და შევებრალეო, წერს ნიკოს კაზანძაკისი. “არასოდეს შემხვედრია უფრო ლამაზი ქალი. არა, ლამაზი კი არა, რაღაც სხვა იყო, რასაც ვერ იტევენ სიტყვები – თვალები მწვანე, მომნუსხველი და საშიში, და ვითარცა გველის, ხმა ოდნავ ხრიწიანი, სავსე დაპირებებით, უარყოფით და სიტკბოთი. ვუცქერდი და ვფიქრობდი: ეს წუთი აღარასოდეს განმეორდება. ამ ქალს ვეღარასოდეს შევხვდები. მილიარდობით წლებმა იღვაწეს, ურიცხვმა თავგადასავლებმა, შემთხვევებმა, ბედისწერამ, რომ შობილიყო ეს ქალი და ეს კაცი და ერთმანეთს შეხვედროდნენ კავკასიის ერთ სანაპიროზე, ამ არაბული ლერწმებით მორთულ ეზოში. რა ვქნათ, გავუშვათ ეს ღვთაებრივი წამი?
ქალი შემობრუნდა, მილულა თვალები.
– ნიკოლაი მიხაილოვიჩ, მითხრა, გინდა გავიქცეთ? ავცახცახდი, რასაც ვნატრობდი და თქმას ვერ ვბედავდი, ქალმა გაბედა და თქვა.
– გავიქცეთ! ვუთხარი, სად წავიდეთ?
სადმე შორს აქედან, მომბეზრდა ჩემი ქმარი, აქ ვიხრჩობი, ვჭკნები, მენანება ჩემი სხეული ნიკოლაი მიხაილოვიჩ, მენანება, მოდი გავიქცეთ.
– და მერე მოვალეობა ბარბარა ნიკოლაევნა, ათასობით ადამიანი ჩემსგან რომ ელის შველას?
ქალმა თავი გადააქნია, შეიხსნა ოქროსფერი ბაფთა თმებზე, ჩამოეშალა ოქროსფერი ქერა თმები მხრებზე, ტუჩები მოკუმა ჯიუტად.
– მოვალეობა! თქვა სარკასტულად. ერთი რამ ისწავლე ჩემგან, ერთი მოვალეობა გაკისრია: ნუ მისცემ საშუალებას, რომ ბედნიერება გაგექცეს. ხელი სტაცე თმაში. მტაცე ხელი თმაში, ნიკოლაი მიხაილოვიჩ, ვერავინ გვხედავს.
ვუცქერდი ზღვას. მხოლოდ დემონები იბრძოდნენ ჩემში. არც ერთი ანგელოსი. ბედისწერა ჩამსაფრებოდა და მელოდა. გავიდა ხანი. წამოფრინდა ქალი მთლად ფერგამკრთალი.
მორჩა! – მითხრა. – არ დამთანხმდი მაშინვე, აწონ-დაწონე სარგებელი და დანაკარგი, მორჩა! ახლა რომ მოინდომო, მე აღარ დაგთანხმდები. კარგად იყავი ნიკოლაი მიხაილოვიჩ, ყოჩაღ, პატიოსანი კაცუნა ხარ, საზოგადოების ბურჯიო რომ იტყვიან, გაგიმარჯოს და კარგად იყავი! თქვა და დაცალა ღვინით სავსე პატარა ჭიქა“.
ბერძნეთა რეპატრიაციის საქმე მწერალმა წარმატებით დააგვირგვინა, მაგრამ სცენა, რომელიც ბათუმში, თეთრი კენჭებით მოკირწყლულ ეზოში განვითარდა, მას მოსვენებას მთელი ცხოვრება არ აძლევდა. ცხრა წლის შემდეგ, 1928 წელს, ამ შემთხვევის შესახებ წერს კაზანძაკისი ელენი სამიუს: “გული სიმწარითა მაქვს სავსე. გახსოვს ოდესღაც ერთ ეზოში, თეთრი კენჭებითა და არაბული ლერწმებით, ბარბარა ნიკოლაევნამ რომ მითხრა: „რას ნიშნავს მოვალეობა, სამშობლო და ხელოვნება? მოდი გავიქცეთ!“
„ბარბარა ნიკოლაევნა არც საყვარელი იყო ნიკოს კაზანძაკისის და არც უბრალო მეგობარი. ის იყო უფრო მეტი, რაღაც უფრო მტკივნეული, თავისივე სინდისი იყო იგი. ეს იყო ქალი ბედისწერა, ის, რაც ერთხელ, ან ორჯერ გამოეცხადება ხოლმე ყოველ მამაკაცს თავისი ცხოვრების განმავლობაში, რათა სასწორზე შეუგდოს პრინციპები და სურვილები, რომ შეიცნოს რა მძიმეა პასუხისმგებლობისა და მოვალეობის ტვირთი”, – წერს ლიტერატორი გეორგიუს სტამატიუ, კაზანძაკისის მეგობარი და ბიოგრაფი.
ბათუმში კაზანძაკისს, როგორც ჩანს, მელანქოლიამაც შეუტია: “ნელა წვიმს, მონოტონურად, სასტუმროს აივნიდან გავცქერი ბანანებისა და ფინიკის ხეებს, რომ სველდებიან. თეთრად აქაფებულა შავი ზღვა, მეტისმეტად მოწყენილი ვარ და ვისურვებდი, დასრულებულიყოს სიცოცხლე”. – ბათუმი, 1927 წელი, 29 ნოემბერი, წერილი ელის ლამპარიდისს.
ბარბარე ნიკოლოზის ასულს ნიკოს კაზანძაკისი ბათუმიდან გამგზავრების წინც უნახავს. “განშორებისას ბარბარა ნიკოლაევნამ ჩემი კაიუტა თეთრი და წითელი ვარდებით აავსო. გაუსაძლისი სიმწარეა…” – წერდა კაზანძაკისი ერთ-ერთ წერილში.
საქართველოდან კაზანძაკისი გერმანიაში გაემგზავრა, სადაც საბჭოთა კავშირის შესახებ ლექცია წაიკითხა. ერთ-ერთი ბერლინელი გამომცემელი შეჰპირდა მწერალს, რომ სასწრაფოდ გამოსცემდა მის მოგონებებს და მწერალმა მოკლე ხანში, ერთ თვეში, დაწერა წიგნი, რომელსაც “ტოდა რაბა” (ებრაულად – მადლობა) უწოდა. ამ პატარა წიგნის სამი თავი კაზანძაკისმა საქართველოს მიუძღვნა, სადაც წერს: `იდილიური სიზმარი დამოუკიდებელი საქართველოსთვის ქიმერაა… საქართველო გადამწყვეტ გეოგრაფიულ და ფსიქოლოგიურ არეალშია. იგი ორი ძალის შუაა მოქცეული. ახალი საბჭოთა ძალისა – რომლის მიზანიცაა შთანთქას მთელი აზია – და ძველი, კაპიტალისტური ძალისა, რომელიც ცდილობს მას შეეწინააღმდეგოს. საბრალო საქართველო ამ ორ უზარმაზარ დოლაბს შორის მოქცეულ ხორბლის მარცვალს ჰგავს…“
ბათუმელი ქალი, ბარბარე ნიკოლოზის ასული ბერძენ მწერალს მთელი სიცოცხლის განმავლობაში არ დავიწყებია. თავის ბოლო ნაწარმოებში იგი წერს:
“ათასი წლის შემდეგ, გაუხარელი სიბერის ჟამს, ვხუჭავ თვალებს და კვლავ იზრდებიან არაბული ლერწმები, ეხეთქება შავი ზღვა ჩემს საფეთქლებს, მოდის ბარბარე ნიკოლოზის ასული და დამიჯდება წინ, სკამზე კი არა, ფეხმორთხმული, თეთრ კენჭებზე: ვუცქერ, ვუცქერ და ვფიქრობ: ნეტავ სწორად მოვიქეცი, რომ არ ვსტაცე ღვთაებრივ წამს ხელი თმაში?!”
სტატია მომზადებულია თამარ მესხის წიგნის – „დიდი ცეცხლის მეწამული ანარეკლის“ მიხედვით.
