მას შემდეგ, რაც თინეიჯერების მიერ ჩადენილი დანაშაულების მიმართ კანონი ლიბერალური გახდა და ქვეყანაში „არასრუწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსი“ ამოქმედდა, სტატისტიკაში არასრულწლოვანთა დანაშაულის მაჩვენებელმა იმატა. სტატისტიკის მიღმაც ხშირად გვესმის, რომ „ახალგაზრდებს არავინ სჯის“ და ამიტომაც ხდება ამდენი დანაშაული.
არა მხოლოდ საქართველოში, დანაშაულს ყველაზე ხშირად თინეიჯერები სჩადიან. გლობალური ტენდენციაა ისიც, რომ დასჯასა და კონტროლის გამკაცრებას შედეგი არ მოაქვს. ფსიქოლოგი მაია ცირამუა ჩვენთან საუბარს იმით იწყებს, რომ მოზარდების დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად ყველაზე მნიშვნელოვანი საქმის კეთება ადგილობრივ თვითმმართველობას შეუძლია. იგი ამ მიმართულებით წარმატებულ სისტემას სხვადასხვა ქვეყანაში, მათ შორის, პოლონეთში გაეცნო.
რატომ სჩადიან მოზარდები დანაშაულს და რა შეუძლიათ ადგილობრივ თვითმმართველობებს, რომ თინეიჯერს დანაშაულის ჩადენა აღარ მოუნდეს? – „ბათუმელებმა“ ფსიქოლოგ მაია ცირამუასთან ინტერვიუ ჩაწერა.
- ქალბატონო მაია, თავდაპირველად გვითხარით იმ ძირითადი ფაქტორების შესახებ, რის გამოც მოზარდი დანაშაულის ჩადენამდე მიდის.
მთავარი რისკფაქტორი კანონთან კონფლიქტში შესვლისთვის არის თავად მოზარდობის ასაკი. თინეიჯერებს ყველაზე მეტად უყვართ გარისკვა, ექსპერიმენტების ჩატარება, ადრენალინის მიღება, საკუთარ თავზე დაკვირვება… ამავე დროს, ისინი ხშირად დაპირისპირებაში არიან უფროსებთან, ცდილობენ, რომ ავტონომიურები გახდნენ, რაც ბუნებრივად ზრდის კონფლიქტის რისკებს – ბავშვი აღარ ხარ და შენი თავი უნდა იპოვო, შენი ადგილი უნდა ნახო. ეს უკავშირდება ბიოლოგიურ პროცესს, რაც ჰუბერტატის ასაკში ხდება.
მეორე მნიშვნელოვანი ფაქტორია ოჯახი, გარემო, სადაც მოზარდს ურთიერთობა უწევს. ძალიან მნიშვნელოვანია ამ ფონზე, როცა ამბოხის და რევოლუციის ფაზაშია მოზარდი, როგორ იღებს მას ოჯახი, არის თუ არა იქ სხვა ტიპის პრობლემები. არაერთი შემთხვევაა ბავშვზე ძალადობის ან ბავშვთა უგულებელყოფის.
ძალიან მნიშვნელოვანია მშობელმა იცოდეს, ვისთან აქვს ურთიერთობა მოზარდს. ამ ასაკში მოზარდისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია, რას ფიქრობენ მისი თანატოლები, როგორია მათი ღირებულებები. ხშირად მოზარდი ამ ღირებულებებს უპირობოდ იღებს და მას ძალიან უჭირს თქვას „არა“. თინეიჯერმა იცის, რომ ხშირად ეს უარი შესაძლოა, გარიყვის, მარტოობის ფასად დაუჯდეს.
მაია ცირამუა
- შეიძლება თინეიჯერმა ჩაიდინოს დანაშაული იმის გამო, რომ ეს მის თანატოლებს მოსწონთ?
კი, ასეთი ბევრი შემთხვევაა, როდესაც მოზარდი უპირობოდ იზიარებს თანატოლების შეხედულებებს. ამიტომაცაა ძალიან მნიშვნელოვანი ვიცოდეთ, ვისთან ურთიერთობს მოზარდი: სპორტული კლუბია ეს, ლიტერატურული, თუ სად არის ბავშვი? ძალიან ხშირია, როცა მოზარდი ექცევა თანატოლების დეივაციური ქცევის გავლენის ქვეშ. შესაძლოა, მშობელი აღმოჩნდეს ფაქტის წინაშე, რომ ეს არაა ის ჯგუფი, სადაც ის ისურვებდა საკუთარ შვილს, მაგრამ ღია კონფრონტაციაში შესვლა თინეიჯერთან არასდროს მიგვიყვანს კარგ შედეგამდე. ხშირად მშობლები ამ დროს ამკაცრებენ ხოლმე წესებს, რაც შედეგიანი არ არის. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ საზღვრების დაცვა მოზარდთან და სტრუქტურაში ყოფნის აუცილებლობა არ არის და ამაზე უარი უნდა თქვას მშობელმა – დასჯაზე ორიენტირებული მიდგომით ვერც ოჯახი და ვერც სახელმწიფო შედეგზე ვერ გავა.
- რამდენად არის სიღარიბე არასრულწლოვნებში დანაშაულის ჩადენის რისკფაქტორი?
არ არის სწორი მიდგომა, რომ ბავშვი, რომელიც სიღარიბეშია, ის აუცილებლად ჩაიდენს დანაშაულს, ისევე, როგორც ბავშვი, რომლის ოჯახშიც ხდება ძალადობა, თავად გახდება მოძალადე, მაგრამ რისკი არის მაღალი. მე მახსოვს შემთხვევა, როცა ბავშვმა მოიპარა ბუცები, რადგან მას ეს არ ჰქონდა. არ ვამბობ იმას, რომ რომელიმე უწყებამ ან თვითმმართველობამ ბუცები უნდა დაურიგოს ბავშვებს, მაგრამ მთავარია, რას ვახვედრებთ ჩვენ თინეიჯერს, როცა ის ქუჩაში გამოდის, რა გარემო ხვდება?
ბევრი რამ ახდენს გავლენას მოზარდზე: ოჯახი, მიკროსოციუმი, სკოლა, რომელიც ხშირად საკუთარ როლს ვერ ხედავს ამ პროცესში, კანონები, რომლებიც მოქმედებს, ზოგადი ფონი, როგორ არის დაცული ბავშვთა უფლებები…
ჩვენთან პირველი, ვინც ხედავს ბავშვს, რომელსაც აქვს პრობლემა, არის პოლიციელი. მანამდე ამ ბავშვს ვერ ხედავს ოჯახი, სკოლა, პედაგოგი, სოციალური სამსახური… ეს ბავშვი პოლიციელის პირისპირ აღმოჩნდება მაშინ, როცა დანაშაული უკვე ჩაიდინა.
მნიშვნელოვანი როლი დანაშაულის პრევენციაში აქვს ადგილობრივ თვითმმართველობას, რადგან ადგილობრივ დონეზე უფრო თვალსაჩინოა მოზარდის პრობლემები: როცა გამოდის სახლიდან რა ხვდება? რას აკეთებს? სად ატარებს ძირითადად დროს?
- რა უნდა გააკეთოს ადგილობრივმა თვითმმართველობამ მოზარდების დანაშაულის პრევენციისთვის?
მუნიციპალიტეტის დონეზე შეიძლება არსებობდეს გარკვეული ჯგუფი ან კომიტეტი, არ აქვს მნიშვნელობა, რას დაარქმევენ ამას, მთავარია არსებობდეს ორგანო, სადაც მრგვალი მაგიდის გარშემო შეიკრიბება სხვადასხვა სამსახური: სოციალური, განათლების რესურსცენტრი, სკოლა, შინაგან საქმეთა სამინისტროს ადგილობრივი უწყებები, კულტურის, სპორტის და ასე შემდეგ. არასრულწლოვნის დანაშაული და მისი პრევენცია არაა მხოლოდ ერთი კონკრეტული უწყების საქმე. ევროპული მიდგომა აჩვენებს, რომ პრევენციაში თითოეული უწყება საკუთარ როლს ხედავს. ყველა რგოლი უნდა იყოს მოტივირებული, რაც შეიძლება კარგი გარემო შეიქმნას თემში მცხოვრები თინეიჯერისთვის.
უფრო კონკრეტულად რომ წამოვიდგინოთ: პოლიციის ადგილობრივმა განყოფილებამ ყოველთვის კარგად იცის, სად ხდება არაფორმალური შეხვედრები, სად არის მაღალი რისკი, დანაშაულის ჩადენის საათები როდისაა, ვინ არიან ამაში ჩართულები… პოლიცია წარმოადგენს ამ სურათს და მრგვალ მაგიდასთან სხვადასხვა სამსახურის წარმომადგენელი მსჯელობს, რა როგორ შეიძლება? რა შეიძლება იყოს ეფექტური სტრატეგია? ამ გარემოში უნდა მოხდეს ამ ე.წ. რთული შემთხვევების შესწავლა, მაგალითად, პოლიციელს აქვს ინფორმაცია მოზარდზე, რომელიც არაფორმალურ შეკრებებშია ჩართული. პოლიციელი მონაცემს იღებს სოციალური სამსახურიდან იგივე მოზარდზე, როგორია ამ მოზარდის ოჯახის მდგომარეობა, მათ შორის, სოციალური? გროვდება მონაცემი სკოლიდან და ასე დგება სამოქმედო გეგმა პრევენციის სამივე დონისთვის.
- რას გულისხმობს პრევენციის სამი დონე?
პრევენციის პირველი დონე მიემართება ყველა მოზარდს, მაგალითად, რომ უნდა არსებობდეს სხვადასხვა კლუბი, სპორტული კომპლექსი, საცურაო აუზი… მეორე დონის პრევენცია მიმართულია კონკრეტულ თემზე ან მოზარდზე, როცა ცნობილია, რომ არსებობს კონკრეტული რისკი კონკრეტულ დასახლებაში, ან, მაგალითად, ვიცით მოზარდი, რომელიც სკოლაში არ დადის… ასეთ დროს ამ მოზარდებს კონკრეტული შეთავაზება უნდა მიაწოდო. პრევენციის მესამე დონე მაშინ გვაქვს, როცა მოზარდმა უკვე ჩაიდინა დანაშაული. ჩვენთან მხოლოდ მესამე დონე არსებობს მედიაციის და განრიდების პროგრამის სახით. მანამდე, პირველ და მეორე დონეზე, ჩვენ ვერაფერს ვთავაზობთ მოზარდებს.
მესამე დონეზეც თვითმმართველობა უნდა ხედავდეს საკუთარ როლს. არის შემთხვევები, როცა პრობაციის სამსახურს განრიდების პროგრამის ფარგლებში რომელიმე მოზარდის ჩართვა სურს კონკრეტულ სერვისში და აღმოჩნდება, რომ ასეთი სერვისი არ არსებობს. საბოლოო ჯამში, გამოდის, რომ მხოლოდ ერთი უწყების ვალდებულებაა ყველაფერი.
- შესაძლოა, მუნიციპალიტეტის პოზიცია იყოს ის, რომ ადგილობრივი ბიუჯეტი არ ეყოფა, მაგალითად, შესაბამისი კლუბების მოწყობას…
ფინანსები არსებობს, პრობლემა ამ ფინანსების მიზნობრივი და ეფექტური გამოყენებაა… ევროპის ქვეყნებში და, მათ შორის, პოლონეთში ყველგან ყველაზე აქტიურია ადგილობრივი თვითმმართველობა ამ პროცესში, რადგან ის ყველაზე უკეთ ხედავს ამ საჭიროებებს.
მნიშვნელოვანია, რომ განსაკუთრებული რისკჯგუფში მყოფი მოზარდების ჩართვა მოხდეს და ამას არ სჭირდება განსაკუთრებული ფინანსები, მაგალითად, ბათუმშიც არსებობს მოსწავლე ახალგაზრდობის სასახლე. რამდენად აქვს ჩართვის შესაძლებლობა მას, ვისაც ამის საჭიროება აქვს? არსებობს თუ არა კვოტა? მე არ ვგულისხმობ მხოლოდ სოციალურად დაუცველი მოზარდების ჩართვის საჭიროებას, რადგან ოჯახს შესაძლოა ჰქონდეს ტელევიზორი და მაცივარი, მაგრამ არ ჰქონდეს იმის საშუალება, რომ ბავშვი ატაროს ხატვის წრეზე, ფეხბურთზე და ასე შემდეგ.
- კონკრეტულად პოლონეთში როგორ მუშაობს ეს სისტემა?
თვითმმართველობის დონეზე არსებობენ კოორდინატორები, რომლებსაც აქვთ ძირითადად იგივე ფუნქცია, რაც ჩვენს სოციალურ მუშაკებს. ეს კოორდინატორები მუშაობენ სხვადასხვა მიმართულებით: ერთი მუშაობს ინფორმაციის მოძიების, შეფასების და რეფერირების კუთხით, ვიღაც სერვისს აწვდის, სხვა კოორდინატორი ოჯახში შედის და იქ მუშაობს. მთავარი არის ის, რომ ეს პროცესი არის ძალიან კარგად კოორდინირებული.
არსებობს ასევე დაწესებულება, სადაც მიჰყავთ არასრულწლოვანი, რომელმაც დანაშაული ჩაიდინა. აქ მიდის მუშაობა ყველა იმ დეფიციტზე, რაც დანაშაულებრივი ქცევის წინაპირობას წარმოადგენს, სხვადასხვა სოციალური უნარების სწავლება და ასე შემდეგ. ეს დაწესებულება დახურული არ არის და ბავშვი ინტეგრირებულია გარესამყაროსთან.
პოლონეთში ამ სისტემაში, რასაც არასრულწლოვანთა დანაშაულის პრევენცია ჰქვია, ყველა უწყება ხედავს საკუთარ როლს. შესაძლოა, ბიუჯეტი იყოს, მაგალითად, თვითმმართველობის, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ აი, განათლებამ ხელი დაიბანა.
- თქვენ აღნიშნეთ, რომ მოზარდს, რომელიც ანტისოციალურ ქცევას ავლენს, სახელმწიფომ უნდა შესთავაზოს რაღაც. რა ფორმით არის ეს შესაძლებელი?
წარმოვიდგინოთ არაფორმალური დაჯგუფებები, მაგალითად, ფიგურალურად ვამბობ: ბავშვები, რომლებიც იკრიბებიან მიტოვებული ფაბრიკის ტერიტორიაზე, რას იღებს ბავშვი აქ? – აქ მოდის იმიტომ, რომ აქვს მიკუთვნებულობის განცდა კონკრეტული ჯგუფისადმი, სადაც მას აღიარებენ, უსმენენ, აქ ის მნიშვნელოვანი ფიგურაა და გარდა ამისა, აქ არის თავგადასავალი, რაც მას სჭირდება. მოდით, ავიღოთ მეორე დაჯგუფება, რაც ჩვენს ქვეყანაში, ასე ვთქვათ, პოზიტიური დაჯგუფებაა – დაჯგუფებას ვერ დავარქმევთ, მაგრამ არიან ბავშვები, რომლებიც ამ პროცესში არიან ჩართული – „წიგნების თარო“. აქაც ბავშვები ზუსტად იმას იღებენ, რასაც ფაბრიკის ტერიტორიაზე, აქაც ეძლევა საშუალება, რომ იყოს ფიგურა, აქაც არის თავგადასავლი, ადრენალინი, რაც ასე ძალიან სჭირდება თინეიჯერს.
რაც შეიძლება მეტი ახალგაზრდული და პოზიტიური კულტურა უნდა შესთავაზოს სახელმწიფომ. ვიღაცას შეიძლება ლიტერატურა არ უყვარს და აინტერესებს სპორტი ან ცეკვა, ან ანდერგრაუნდული მუსიკა უყვარს. მოზარდს ისედაც არ უდგება ოჯახში გული, თანატოლებთან ურჩევნია, ამას ემატება კონფლიქტი ოჯახის წევრებთან, სიღარიბე და ის გადის ქუჩაში – გადის და რა ხვდება?
მე მოგიყვებით ერთ მაგალითს: ამერიკის ერთ-ერთი შტატის კონკრეტულ უბანში არასრულწლოვანებში დანაშაულის ჩადენის მაჩვენებელმა იმატა. იმ პრინციპით, რაზეც მე გესაუბრეთ, იკვლიეს, რა იყო ამის სავარაუდო მიზეზი. დადგინდა, რომ, ძირითადად, დანაშაულის ჩადენის მაღალი მაჩვენებელი იყო საღამოს საათებში: დანაშაულს სჩადიოდნენ ის მოზარდები, რომლებსაც მარტოხელა დედები ზრდიდნენ და ეს დედები საღამოს ცვლაში მუშაობდნენ. შეისწავლეს ეს მონაცემები და მიიღეს გადაწყვეტილება, ამ უბნის ბნელი ადგილის ნაცვლად, მოზარდებისთვის დაეხვედრებინათ კალათბურთის განათებული სტადიონი – მოზარდები ღამის კალათბურთში ჩაერთნენ. რამდენიმე თვეში ამ უბანში დანაშაულის ჩადენის მაჩვენებელმა 30 პროცენტით იკლო. ზუსტად ასეთი მიდგომაა საჭირო, თუკი ვსაუბრობთ პრევენციაზე.
დღეს გავრცელებული ინფორმაციის თანახმად, ქუთაისის ერთ-ერთი სკოლის სარდაფში, მარიხუანას მოსაწევი ატრიბუტიკა და შპრიცები აღმოაჩინეს.
