ლია მახარაძე და ლეილა ბეჟანიძე
ფოლკლორის სპეციალისტები – ლეილა ბეჟანიძე და ლია მახარაძე წლებია ქედის მუნიციპალიტეტში არსებულ ფოლკლორს სწავლობენ და აგროვებენ. მათ მიერ მოპოვებული მასალების მიხედვით „ვაიოს“ ეტიმოლოგია აჭარაში ისლამის გავრცელებასთანაა კავშირში.
„არის თქმულება: თითქოსდა მტკიცე ნებისყოფიანი ქრისტიანები არ იღებდნენ მაჰმადიანობას და ცოცხლად იმარხებოდნენ. ცოცხლად დამარხვის წესი ასეთი ყოფილა: მორწმუნე ქრისტიანი ჯვრით ხელში თხრიდა მიწას, მიიწევდა სიღრმეში და ბოლოს კვდებოდა. ასეთ სამარხებს „დარანი“ ერქვა. დარანში დამარხული კი წმინდანად იყო აღიარებული. ვაიოში დღემდეა შემორჩენილი წყევლა „შავ დარანში წასულხარო“.
ვაიო რომ ქრისტიანული სოფელი ყოფილა, ამას მოწმობს ვაიოს სკოლის შემოგარენში არსებული ქრისტიანული სამარხები. გათხრების დროს სამარხში აღმოჩენილია ვერცხლის ჯვარი და სხვა ქრისტიანული სიმბოლიკები.
სოფელ აქუცასა და ვაიოს საზღვარზე ყოფილა საყდარი, რომელიც დაუნგრევიათ და მისი ქვებით სოფლის გზა მოუპირკეთებიათ. ლეგენდის მიხედვით, ამ საყდრის ნანგრევებზე ყოველდღე გამოდიოდა ერისთავის ქალი, ასრულებდა ქრისტიანული ლოცვის რიტუალებს და დასტიროდა დაღუპულ ქმარ-შვილს, რომლებიც არ გამუსლიმანებულან, სიკვდილი აურჩევიათ და ჯვრით გაუთხიათ დარანი. ნასაყდრალზე გადმომდგარი ქალი თურმე ხმით მოთქვამდა და იმ ადგილიდან სულ „ვაიოს“ ძახილი მოისმოდა“.
ვაიოს თავდაპირველ სახელწოდებასთან დაკავშირებით ზაქარია ჭიჭინაძე წერს თავის წიგნში „ქართველების გამაჰმადიანება, ანუ ქართველთ გათათრება“. ჭიჭინაძის მიხედვით, სოფელს ადრე „ვაკე-ჯვარი“ რქმევია. გამუსლიმანების შემდეგ სოფლის სახელს „ჯვარი“ ჩამოშორებია და ვაკედ იწოდებოდა, მოგვიანებით კი ვაიოდ ქცეულა. ზაქარია ჭიჭინაძე სხვა წიგნში – „მუსლიმანი ქართველობა და მათი სოფლები საქართველოში“ ვაიოსთვის სახელის დარქმევას ასე აღწერს: „ვაიო, 50 კომლი. მშვენიერი სოფელია, აჭარაში იშვიათია ასეთი სოფელი. ძველად ამ სოფელს თავისი დიდი ეკლესია ჰქონდა, მაგრამ ეს ეკლესია ადრევე დააქციეს. მის საძირკველზე ვაიოს კაი ჯამე გააკეთეს. ჯამეს ხის მინარაც აქვს. ამ სოფელში ცხოვრობდა ქართველ მაჰმადიანთა სახალხო მელექსე ბუჰან ბარახტარ შავიშვილი. ამ სოფელს ძველად სხვა სახელი ჰრქმევია და „ვაიო“ შემდეგ დარქმევიაო. რადგანაც ამ სოფლის ერთ წისქვილში ერთ ქართველ ქრისტიან ქალისთვის მიუსწვრიათ ახალგამუსლიმანებულ ქართველ ვაჟებს, ეს ქალი მოუტაცნიათ და წაუყვანიათ. ერთს სდომნია მისი შერთვა… ქალს უყვირნია „ვაიო, ვაიო“ და ამიტომ დაერქვა ამ სოფელსაც ვაიო“.
კიდევ ერთი ლეგენდა ვაიოს შესახებ მე-20 საუკუნის 40-50-იან წლებში აჭარაში მოღვაწე ექიმსა და პოეტს ლევან გელაძეს აქვს მოთხრობილი თავის ლექსში.
ლექსის მიხედვით, რომელიც ხალხურ თქმულებაზეა აგებული, ქალი ყაჩაღისგან თავის დახსნას ცდილობდა, რომელმაც მანამდე დედამისი სასიკვდილოდ დაჭრა. ქალმა ფირალს სთხოვა დედისთვის წყლის მიტანის საშუალება მიეცა. ეზოში შესულ ქალს გული სიბრაზით ჰქონდა სავსე, აპირებდა მოძალადისთვის თავი პრიალა ნაჯახით გაეჩეხა. მაგრამ სანამ ყაჩაღს მოკლავდა, თოფმა იჭექა, ქალმა „ვაიო“ შეჰყვირა და ძირს დაეცა.
„შეტოკდა ქალწული, შესტირა
„ვაიო“, დედიკო „ვაიო“
„ვაიო“ – ატირდა ლამაზი მშობელი,
„ვაიო“, „ვაიო“ – ატირდა მთის წყარო.
„ვაიო“, „ვაიო“ აკვნესდა მთის წყარო“.
დღეისათვის ვაიოში 117 ოჯახი ცხოვრობს. სოფელში გავრცელებულიგვარებია – ტეტემაძე, მახაჭაძე, ლორთქიფანიძე, ჩიკვაიძე. ასევე გვხვდება: შავიშვილი, გორგილაძე, ნიჟარაძე, მარკოიძე, თებიძე, ჭაღალიძე, ბოლქვაძე, ბერიძე.
აჭარის გამუსლიმანება ვაიოს გარდა სხვა სოფლების დასახელებებშიც აღიბეჭდა. ქედაში დღემდეა შემორჩენილი ლეგენდა ვარანეულზე, სოფელზე, რომელმაც ლეგენდის თანახმად, ქრისტიანული რჯულის გამო თავი გაწირა.
ვარაუდობენ, რომ სოფელს ადრე სხვა სახელი ერქვა და ვარანეული (იგივე ვერანეული) მოგვიანებით ეწოდა. სიტყვა ვერანა – აოხრებულ, გაპარტახებულ და მოუვლელ ადგილს ნიშნავს. აი, რას მოგვითხრობს თქმულება სოფელ კოკოტაურში დღემდე შემონახულ ტოპონიმ „ვარანეულას“ შესახებ:
ოთხი საუკუნის წინ ვარანეულას ადგილას დიდი სოფელი ყოფილა. აჭარაში შემოსულ ოსმალებს სოფელში შიკრიკი გაუგზავნიათ, რწმენა შეიცვალეთ, თუ სიცოცხლე გინდათო. რწმენის შეცვლაზე სოფელს უარი უთქვამს და მთელი სოფლის მოსახლეობა ოსმალეთის იმპერიის ჯარისკაცებს სოფლიდან აუყრიათ და ცხმორისთან, მდინარე აჭარისწყალთან მიუყვანიათ, სადაც პირობა წაუყენეს: ხატებზე უნდა დაედგათ ფეხი და ისლამი მიეღოთ, რასაც არ დათანხმებიან ვარანეულელები და ზოგი ხმლით მოუკლავთ, ზოგიც თამარის ხიდიდან, მდინარე აჭარისწყალში თავად გადამხტარა.
ლეგენდის თანახმად მთელი სოფლიდან მხოლოდ ხუთი ლამაზი ქალი დარჩენილა, რომელთათვის ფაშის ცოლობა შეუთავაზებიათ, თუმცა ქალები თავისი ნებით გადაშვებულან მდინარის მორევში. ასე გაქრა სოფელი და ამ ადგილს დღეს ვარანეულს უწოდებენ.
კიდევ ერთი ლეგენდა სოფელ საღორეთზე მოგვითხრობს, რომელსაც დღეს ოფიციალურად პირველი მაისი ჰქვია. ზაქარია ჭიჭინაძემ სოფელ საღორეთისთვის სახელის დარქმევის ისტორია შემოგვინახა, რომელიც მისთვის სოფლის უხუცესებს უამბნიათ. საღორეთში ისლამი გვიან მიუღიათ. ახლო-მახლო სოფლებიდან შეუგროვებიათ ღორები, მიურეკიათ საღორეთელებისათვის და უთქვამთ: რადგან ჩვენ რჯული შევიცვალეთ, ეს ღორები თქვენ გებარებოდეთ, თუ ისლამი არ მოგვეწონა, ისევ გავქრისტიანდებით და ღორებს გამოგართმევთო, თუ არადა, ეს ღორები ღმერთმა მოგახმაროთო. ზაქარია ჭიჭინაძე წერს, რომ რწმენა მათ აღარ შეუცვლიათ, სოფელს კი, რადგან აქ ბევრმა ღორმა მოიყარა თავი, დოვმუხზანა, ანუ საღორეთი დაარქვეს.
