„ყველა სახელმწიფო დაწესებულება, ტელეგრაფი, ბანკი, ფოსტა, სადგური, პორტი, კახაბრის ციხესიმაგრე, კაიადიბა (каядыба) სტეფანოვკა, შავი ზღვის ბატარეა, ბურუნთაბიე, ბარცხანა, დიდი და პატარა სამება – ყველა ესენი უკვე ჩვენს ხელთ იყო. ქიაზილ ბეის მიეცა წინადადება, ორ საათში გაეთავისუფლებინა ყველა დაკავებული სახელმწიფო დაწესებულება და გადმოეცა ყველა პოსტი ბათუმის რევოლუციური სამხედრო საბჭოსთვის. ეს მოლაპარაკებები მიმდინარეობდა ტელეფონით უშუალოდ რევკომის თავმჯდომარის – გაბელიასა და ქიაზილ ბეის შორის“, – ეს არის ამონარიდი ჩანაწერებიდან, სადაც გენერალი მაზნიაშვილი ბათუმში 1921 წელს განვითარებულ მოვლენებს იხსენებს. ამ დროს უკვე სრულდებოდა წითელი არმიის მიერ საქართველოს ოკუპაცია.
აქ მაზნიაშვილი ჩამოთვლის იმ ფორტებსაც, რომლებსაც იმ დროს ქალაქის გამაგრების ფუნქცია უნდა შეესრულებინა. რამდენი ფორტი იყო მაშინ ბათუმში, რა აღჭურვილობა ჰქონდა ქალაქს და რა შემორჩა დღემდე ისტორიის იმ პერიოდიდან? – ამ თემაზე ისტორიკოსი დიმიტრი სილაქაძე გვესაუბრა. ის ბათუმის ფორტების 1921 წლამდე პერიოდს იკვლევს.
დიმიტრი სილაქაძე
ბათუმში ფორტების [ფორტი -ციხესიმაგრე საბრძოლო გამაგრებათა სისტემაში.] აშენება ჯერ კიდევ ოსმალეთის იმპერიის პერიოდში დაიწყო. სანამ რუსები შემოვიდოდნენ, 1878 წლამდე ორი დიდი ფორტი იყო ბათუმში. ერთი იყო ბურუნთაბიეს კონცხზე, შუქურასთან, რომელიც რუსულ პერიოდშიც დარჩა და მისი მოდერნიზება, თანამედროვე შეიარაღებით აღჭურვა მოხდა; მეორე კი იყო პორტის მიდამოებში, სარისუს ფორტი, რომელიც დაანგრიეს რუსებმა.
როდესაც ბათუმი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა, რუსებმაც დაიწყეს ქალაქის გამაგრებაზე ზრუნვა, რადგან ბათუმი მნიშვნელოვან სტრატეგიულ პლაცდარმს წარმოადგენდა ოსმალეთთან მომავალი ომისთვის თუ თავდაცვისთვის, ამიტომ იფიქრეს, რომ ქალაქი კარგად გამაგრებული უნდა ყოფილიყო. ჯერ შეიქმნა მიხეილის სახელობის სიმაგრე, რომელსაც 1887 წელს მიენიჭა ციხესიმაგრის სტატუსი.
ციხესიმაგრე სულ ოთხი იყო შავ ზღვაზე და ბათუმის ციხესიმაგრე იყო ერთ-ერთი. ნელ-ნელა დაიწყო ფორტების მშენებლობა სანაპირო ზოლში და ქალაქის ირგვლივ სიმაღლეზე, რათა მომავალში მომხდარიყო ქალაქის დაცვა როგორც ზღვიდან, ასევე – ხმელეთიდან.
საბოლოოდ ათზე მეტი ფორტი იყო ქალაქში, მაგრამ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ბურუნთაბიეს ფორტი, ამავე სახელწოდების კონცხზე შუქურის მიმდებარედ საზღვაო ზოლში. 2000-იანი წლების ბოლომდე იყო ამ სიმაგრის ნარჩენები შემორჩენილი ზღვის სანაპიროზე.
იყო ასევე ბარცხანის ფორტი, დაახლოებით იმ ადგილზე, სადაც ახლა რესტორანი „რივიერაა“.
მესამე იყო შავი ზღვის ბატარეა, დღეს არდაგანის ტბის მიმდებარედ ფინანსთა სამინისტროს სააგენტო რომ არის, დაახლოებით ამ ტერიტორიაზე. ასევე იყო სანაპირო დაცვის ბატარეა მთა „მცირე კვანგორაზე“, ამ ტოპონიმს ვერ მივაგენი – სამწუხაროდ არ ვიცი, ეს რომელი მთაა. შესაძლოა ეს იყო მთა მცირე კვეცელური, ბათუმგორის ერთ-ერთი ნაწილი, რომლის ტოპონიმიც მეოცე საუკუნის დასაწყისში მივიწყებას მიეცა.
ასევე, ბათუმში იყო ფორტები, რომლებიც სიმაღლეებიდან იცავდნენ ქალაქს და ასრულებდნენ სადამკვირვებლო მისიას. ეს იყო ფორტი # 2 კახაბერი ბათუმგორაზე, სასტუმრო „სპუტნიკი“ სადაც არის, დაახლოებით იქ, მიმდებარე ტერიტორიაზე; ფორტი „ჰამიდიე“, ბათუმის დღევანდელი სასჯელაღსრულების დაწესებულების მიმდებარედ; ფორტი მცირე სამება ქვედა სალიბაურის რეზერვუარის მიმდებარედ; ასევე ფორტი სტეფანოვკა, ანგისას სტადიონის მიმდებარედ; ფორტი დიდი სამება, იქ სადაც დღეს ეკლესიაა აშენებული. ასევე, ფორტი იყო ანარიის მთაზე, ფერიის მთაზე და ერგეს მთაზეც. ყველა ამ ფორტზე იდგა სხვა და სხვა კალიბრის არტილერია. დაახლოებით 1900-იანი წლების დასაწყისში დასრულდა ამ ბატარეების მშენებლობა, მაგრამ აღჭურვა დაიწყო უფრო ადრე, ამიტომაც მშენებლობის დასრულების შემდეგ ფორტების არტილერია საკმაოდ მოძველებული იყო.
ბრიტანელების მიერ განადგურებული ქვემეხები
ბათუმში ფორტები ძირითადად აღჭურვილი იყო მსხვილკალიბრიანი და შორს მსროლელი არტილერიით, იმისთვის, რომ მოწინააღმდეგის გემებისთვის, ასევე მოწინააღმდეგის სახმელეთო ძალებისთვის მიუწვდომელი ყოფილიყო ქალაქი. 1905 წლისათვის ეს არტილერია უკვე მოძველებული იყო. ეს იყო მე-18 საუკუნის 60-70- იან წლებში გამოშვებული მოძველებული მოდელები, რომელთა სროლის მანძილი არ იყო დიდი, ასევე ამ მოდელების სწრაფგასროლა საკმაოდ დაბალი იყო.
ამის პარალელურად განვითარდა იმდროინდელი კრეისერები [წყალზედა საბრძოლო ხომალდი]. კრეისერებს თავისი არტილერიით შეეძლოთ მნიშვნელოვანი ზიანი მიეყენებინათ ქალაქისათვის, სანაპირო არტილერია მათ ვერ მისწვდებოდა, მანძილი არ იქნებოდა საკმარისი, თან კრეისერების ჯავშანი გაიზარდა. როდესაც რუსეთი დამარცხდა იაპონიასთან ომში, მათ საზღვაო სიმაგრეებისადმი სკეპტიკური განწყობა გაუჩნდათ. შავ ზღვაზე ოთხი ასეთი ციხესიმაგრე იყო და აქედან ერთის დატოვება, ხოლო დანარჩენი სამის ნელ-ნელა დაშლა განიზრახეს.
ამ ყველაფერს ეწინააღმდეგებოდა საზღვაო უწყება, რომელსაც მიაჩნდა, რომ ფორტები უნდა გადაიარაღებულიყო და გაძლიერებულიყო, რადგანაც შეიძლებოდა ყოფილიყო ფლოტის მსუბუქი ძალების სამანევრო ბაზა ოსმალეთის სანაპიროზე ჩატარებულ ოპერაციებში.
პირველი მსოფლიო ომის წინ ბათუმის თანამედროვე საარტილერიო საშუალებებით აღჭურვა მანც ვერ მოესწრო, დააყენეს ოთხი ექვსდუიმიანი კანეს ტიპის ქვემეხი. ეს ქვემეხები სწრაფად ისროდნენ, თუმცა სროლის მანძილი 13,4 კილომეტრს შეადგენდა, რაც არ იყო საკმარისი.
პირველი მსოფლიო ომი როდესაც დაიწყო, შავ ზღვაში შემოვიდა გერმანული სახაზო კრეისერი „გებენი“, რომელიც თურქეთის არმიის მხარდამხარ იბრძოდა, ის წარმოადგენდა მრისხანე ძალას და ფატობრივად ბათუმის ციხესიმაგრის არტილერია უძლური იყო მის წინააღმდეგ. ეს გამოჩნდა 1914 წლის 10 დეკემბერს, როდესაც „გებენმა“ დაბომბა ბათუმი, მან დაახლოებით 17 კილომეტრიდან გაუხსნა ცეცხლი ქალაქს, მაშინ როდესაც ქალაქის არტილერიას მხოლოდ 13 კილომეტრზე შეეძლო სროლა. „გებენმა“ 15 ჭურვი ისროლა ქალაქის მიმართულებით, მართალია დიდი ზიანი ბათუმს არ მიადგა, მაგრამ გემი გაბრუნდა მხოლოდ იმიტომ, რომ ოსმალურმა სახმელეთო ძალებმა მის შეტევას მხარი ვერ აუბეს.
10-დუიმიანი (254მმ) ქვემეხის დაყენების პროცესი ბარცხანის ფორტზე
ამის შემდეგ ბათუმის პორტში დააყენეს ოთხი 254-მილიმეტრიანი ქვემეხი, რომელთა სროლის მანძილიც 20 კილომეტრს აჭარბებდა, რითაც მეტნაკლებად სერიოზულ ძალად გადაიქცა ეს ციხესიმაგრე და ეს იყო თუნდაც ერთ-ერთი მიზეზი სხვა მიზეზებთან ერთად, რომ „გებენს“ ბათუმი აღარ დაუბომბავს.
1918 წელს ოსმალებმა აიღეს ბათუმი. ქართული არმია, რომელიც ჩამოყალიბების პროცესში იყო ამ პერიოდში, ფაქტობრივად, დეზორგანიზებული იყო და ოსმალებმა მარტივად აიღეს ქალაქი.
1918 წლის ბოლოს ბრიტანელები შემოვიდნენ ბათუმში და 1920 წლის ივლისში, როდესაც ბათუმიდან გავიდნენ, სანამ ქართველებს გადასცემდნენ ქალაქს, მათ თითქმის მთელი არტილერია გაანადგურეს. ამას თავისი ახსნა აქვს, ბრიტანელები, სავარაუდოდ ფიქრობდნენ, რომ ადრე თუ გვიან აქ შემოვიდა საბჭოთა რუსეთის ჯარი და ბრიტანელებს არ სურდათ ეს არტილერია მათ ჩაეგდოთ ხელში.
ბრიტანეთის დროშა ბურუნთაბიეს ფორტზე
არის მასალები, სადაც ნათლად ჩანს, რომ თითქმის მთელი არტილერია ამ ფორტებისა განადგურებულია. დემოკრატიულ რესპუბლიკას არ ჰქონდა არც ფინანასური და არც სხვა საშუალებები, რომ აღედგინათ ფორტები, თუმცა მაინც დაიწყეს მოწესრიგება. 1921 წელს, მაშინ როდესაც ბათუმისათვის ბრძოლა მიმდინარეობდა, ამ ფორტებისთვისაც იყო ბრძოლა. მაგალითად, მაზნიაშვილმა ბარცხანის ფორტი გაათავისუფლა ოსმალებისგან, შემდეგ ოსლამებმა კახაბრის ფორტს შეუტიეს, მაგრამ ვერ აიღეს და ამ ფორტებზე ბრძოლა 1921 წელსაც მიმდინარეობდა. საბჭოთა პერიოდში ფორტების რაღაც ნაწილი აღდგა, თუმცა ეს უფრო გვიანდელი პერიოდია და ფორტები აღარ გამოუყენებიათ, თუმცა ფუნქციონირებდა.
ყველაზე დიდხანს, როგორც ვიცი, ბურუნთაბიეს ნარჩენები იყო შემორჩენილი, 2000-იანი წლების ბოლომდე. ასევე, შავი ზღვის ბატარეის ნარჩენები, რომელსაც არდაგანის ბატარეას ეძახდნენ. ბაცხანის ფორტი 1990-იან წლებამდე იყო. სამებაში, სადაც დიდი სამონასტრო კომპლექსია აშენებული, როგორ ფოტოებზე მინახავს, ძველი ფორტის ნანაგრევები იყო შემორჩენილი, რომელზეც შემდეგ დააშენეს სამონასტრო კომპლექსი.
