„თავისუფალ ჟურნალისტთა სახლი“ ACCESS-ის მხარდაჭერით ახორციელებს პროექტს „ანტიდასავლური დეზინფორმაციის წინააღმდეგ აჭარაში“. პროექტის ფარგლებში იმართება დისკუსიათა ციკლი „საუბრები ევროპაზე“. ბათუმის საჯარო ბიბლიოთეკის ამერიკულ კუთხეში გაიმართა დისკუსია თემაზე: „დასავლეთი, რუსეთი და „სიმართლისშემდგომი ეპოქა“: როგორ გავიგოთ კრიზისი?“ დისკუსიის მომხსენებელი სალომე ასათიანი იყო, რადიო „თავისუფლების“ ჟურნალისტი, მოდერატორი – კინომცოდნე გოგი გვახარია. გთავაზობთ სალომე ასათიანის მოხსენებას.
„დასავლეთში, მის პოლიტიკურ თუ ინტელექტუალურ წრეებში, დღეს ერთ-ერთი ყველაზე მოდური სიტყვათშეხამებაა „სიმართლისშემდგომი (post-truth) ეპოქა“. ის მიემართება სპეციფიკურ კლიმატს, რომელშიც დისკუსია უფრო ემოციების გარშემო მიმდინარეობს, ეყრდნობა ლოზუნგების თუ ფრაზების ისევ და ისევ გამეორებას – ფაქტებს კი ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებს. ეს არ არის ის ძველებური და ნაცნობი ვითარება, რომელშიც სიმართლე დისკუსიის და უთანხმოების საგანია, ან მას მიზანმიმართულად აყალბებენ. „სიმართლე“, როგორც ასეთი, თავადაა ჩაკარგული ხმამაღალ და ემოციურ რიტორიკაში.
დღეს ბევრგან შეხვდებით იმ მოსაზრებასაც, რომ მოქმედებაში მოდის დიდი ავტორის, ჯორჯ ორუელის დისტოპიური ტექსტი, „1984“ – თავისი ცნობილი „უფროსი ძმით“, ხელოვნური ენით, „ნიუსპიკით“ და საზოგადოების მანიპულაციით. იმასაც ამბობენ, რომ ბოლო პერიოდში ამ წიგნზე ძალიან გაიზარდა მოთხოვნა ინტერნეტსაიტებზე – „ამაზონზე“ და ასე შემდეგ. მაგრამ, ამავე დროს, გვხვდება სხვა, ჩემი აზრით უფრო ზუსტი შეფასებაც. ჩვენი დღევანდელი კლიმატი ემსგავსება არა იმდენად ორუელიანურს, რამდენადაც კიდევ ერთი დიდი ბრიტანელი ავტორის, ოლდოს ჰაქსლის მიერ აღწერილს წიგნში „მამაცი ახალი სამყარო“. საქმე გვაქვს არა იმ რეალობასთან, რომელშიც ვიღაც ცენზურას გვიწესებს, კრძალავს წიგნებს და ინფორმაციის გავრცელებას; არამედ რეალობასთან, რომელშიც ამგვარი ცენზურა აღარცაა საჭირო. წიგნის წაკითხვა აღარავის უნდა, მნიშვნელოვანი და ღირებული ცნობები ინფორმაციის ოკეანეშია ჩაკარგული – ხოლო სიმართლეს კი არ გვიმალავენ, ის უბრალოდ აქტუალური აღარ არის.
რუსეთი და პოსტ-სიმართლე
მართლაც – დღევანდელ პოლიტიკურ კლიმატში სიმართლის ბევრს აღარავის სჯერა. დასრულდა ცივი ომის ეპოქა, როცა ერთმანეთს ეჯიბრებოდა ორი დიდი პროექტი, ორი დიდი ნარატივი, ორი „სიმართლე“ – დასავლეთი და საბჭოეთი. ისიც ვნახეთ, რომ არ გამართლდა ფრენსის ფუკუიამას ცნობილი თეზისი „ისტორიის დასასრულის“ და ლიბერალური დემოკრატიის განვითარების საბოლოო ფორმაციად გადაქცევის შესახებ. დღეს ვცხოვრობთ ეპოქაში, როცა ამერიკის კაპიტალისტური ელიტა და პოსტსაბჭოთა ოლიგარქია ერთსა და იმავე პიარკომპანიებს ქირაობენ თავიანთი იმიჯის უკეთ წარმოსაჩენად. ამას კარგად აღწერს საინტერესო ავტორი, პიტერ პომერანცევი თავის წიგნში – “არაფერია ნამდვილი და ყველაფერი შესაძლებელია”. ყველაფერი პიარია – ესაა რუსეთის პოლიტიკურ, ბიზნეს და სხვა ელიტებში ყველაზე გავრცელებული სენტიმენტი დღეს.
დღეს საქართველოში ბევრს საუბრობენ „რუსულ პროპაგანდაზე“ და მის საფრთხეებზე. თუმცა, უნდა გვესმოდეს, რომ ეს პროპაგანდაც აღარაა პროპაგანდა მისი კლასიკური, თუნდაც საბჭოთა მნიშვნელობით. დღეს „პროპაგანდა“ ნიშნავს ბევრი ვერსიის, ბევრი სიმართლის ტირაჟირებას. პომერანცევი თვლის, რომ რუსეთი დასავლეთს აღარ ეკამათება ალტერნატიული მოდელით თუ იდეოლოგიით, აღარ უმტკიცებს საკუთარ უპირატესობას – როგორც ეს საბჭოთა დროს იყო. არა – რუსეთმა კარგად ისწავლა და გადმოიღო საკუთრივ დასავლური ენა, თუ გნებავთ დასავლეთის მედიის ენა, და ახლა ამ ენას იყენებს დასავლეთის შიგნიდან დასასუსტებლად. რუსეთის სახელმწიფოს საერთაშორისო ტელეარხი, „რაშა თუდეი“ – ან RT, როგორც მას დღეს ქვია – ღიად აცხადებს, რომ აჩვენებს დასავლეთის მეინსტრიმული მედიისგან განსხვავებულ „სიმართლეს“. შემთხვევითი არაა, რომ ამ ტელევიზიის ხელმძღვანელი, მარგარიტა სიმონიანი ცნობილია ფრაზით – „არ არსებობს ობიექტური ჟურნალისტიკა”.
დისკუსია
ვაშინგტონი და „ალტერნატიული ფაქტები“
რა ხდება ამ დროს ვაშინგტონში?
დონალდ ტრამპის გაპრეზიდენტების შემდეგ, „რეალობის“ აღქმის საკითხი ვაშინგტონშიც შეიცვალა. პრეზიდენტი, როგორც იცით, მეინსტრიმულ, ტრადიციულ მედიას გამუდმებით „ყალბი ნიუსების მედიას“ უწოდებს; ჟურნალისტები კი მის არასწორ, გადაჭარბებულ, მცდარ გამონათქვამებს აანალიზებენ ლამის ყოველკვირეულად.
ამდენად, ანალიტიკურ წერილებში შეგვხვდებათ მოსაზრება, რომ დღევანდელ დღეს ბრძოლა არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ ფილოსოფიური და ეპისტემოლოგიურიც კი არის. ძალაუნებურად ისმის კითხვები – რა არის რეალობა? სად არის რეალობა? როგორ შევთანხმდეთ სიმართლეზე?
ტრამპის გაპრეზიდენტებისთანავე ვაშინგტონმა წარმოშვა საინტერესო ცნება – „ალტერნატიული ფაქტები“. მაგალითად, როცა თავად ტრამპმა და მისმა გუნდმა განაცხადეს, რომ მისი ინაუგურაციის ცერემონიას დაესწრო უპრეცედენტოდ ბევრი ხალხი – ჟურნალისტებმა, ცხადია, მიმართეს ჩვეულ და დღეს უკვე შესაძლოა ოდნავ რეტროდ ქცეულ მეთოდს, ე.წ. fact-checking-ს, ფაქტების შემოწმებას. ფაქტებმა აჩვენა, რომ „უპრეცედენტობაზე“ ეს განცხადება ტყუილი იყო – თუმცა ტრამპის მრჩეველმა, კელიენ კონუეიმ ჟურნალისტს განუცხადა, თქვენ თქვენი ფაქტები გაქვთ, ჩვენ კი ჩვენი „ალტერნატიული ფაქტებიო“.
ეს ცნება, თუ სიტყვათშეხამება – „ალტერნატიული ფაქტები“ – მალევე იქცა ხუმრობების და შაყირის მდიდარ წყაროდ. თუმცა, ბევრი გეტყვით, რომ აშკარად კომიკური შინაარსის გარდა, ის სწორედაც დღევანდელი ეპოქის – სიმართლისშემდგომი ეპოქის – სულისკვეთების გამომხატველია.
პოსტმოდერნული ეპოქა – „სიმართლისშემდგომი ეპოქა“?
ახლა უკვე მოგვიწევს საუბარი ცოტა გავაღრმაოთ და მიზეზებზე დავფიქრდეთ. რამ გამოიწვია ეს ვითარება?
ამ კითხვაზე, ცხადია, ერთი პასუხი არ არსებობს. მაგრამ დღეს ბევრ ავტორთან თუ ანალიტიკოსთან ნახავთ საკმაოდ ირონიულ, თუ მწარე ვარაუდს – რომ ვითარება, რომელშიც აღარ არსებობს ღირებულებრივი ან იდეოლოგიური სიმყარე და რომლითაც პირველ რიგში მემარჯვენე პოპულისტი ფიგურები სარგებლობენ, არის პარადოქსული და ერთგვარად პერვერსიული შედეგი ფენომენისა, რომელსაც პოსტმოდერნულობის სახელით ვიცნობთ.
ბევრი ავტორი სწორედ პოსტმოდერნულობას, ან უფრო ზუსტად პოსტმოდერნიზმის თეორიას მიიჩნევს ყველაზე ეფექტურ ანალიტიკურ საშუალებად დღევანდელი ვითარების ასახსნელად. თეორიის, რომელიც 1970-იან და 1980-იან წლებში შეიმუშავეს მოაზროვნეებმა – მათ შორის ფრედერიკ ჯეიმსონმა, ჟან-ფრანსუა ლიოტარმა, ჟან ბოდრიარმა და სხვებმა. ჯეიმსონი, მაგალითად, ადრეულ 1980-იან წლებში ამბობდა, რომ ეკონომიკური გლობალიზმი ბიძგს მისცემდა კულტურულ ეპოქას, რომელშიც განმსაზღვრელი ძალა პოპულისტური იერსახეები იქნებოდა.
ცხადია, პოსტმოდერნული მდგომარეობა არსაიდან არ გაჩენილა და მას თავისი ისტორია აქვს. ის ამოიზარდა „მოდერნულობიდან” – რომელიც, თავის მხრივ, უკავშირდება ევროპულ განმანათლებლობას. Sapere aude – გაბედე აზროვნება, შემეცნება – როგორც ვიცით, განმანათლებლობის მთავარი პრინციპი იყო. ეს იყო უზარმაზარი მასშტაბის, ემანსიპატორული, ჰუმანისტური პროექტი, რომელსაც უდიდესი პოზიტიური ცვლილებები მოჰყვა დასავლეთში.
თუმცა, შემდეგ დადგა ურთულესი ეპოქა – მეოცე საუკუნის პირველი ნახევარი და მისი ტრაგიკული გამოცდილება, როცა ფაშიზმის და საბჭოთა სოციალიზმის სახით, ერთმანეთს ებრძოდა ორი დიდი, ტოტალური და ტოტალიტარული პროექტი. არსებობს მოსაზრება – რომელსაც მეც ვიზიარებ – რომ პოსტმოდერნული ფილოსოფიის განვითარებას დასავლეთში ბიძგი სწორედ ამ გამოცდილებამ მისცა. ამ ფილოსოფიას საფუძვლად დაედო მორალური პრინციპი, რომ ადამიანს, კაცობრიობას, აღარასოდეს უნდა დაეჯერებინა, აღარ უნდა ერწმუნა ტოტალური იდეოლოგიებისა, რომლებიც სიმართლის ერთ ტოტალურ, აბსოლუტურ ვერსიას გვთავაზობდნენ და ყველა სხვა სიმართლეს გამორიცხავდნენ. იელის უნივერსიტეტის პროფესორი, მარსი შორი ამას მოსწრებულად აჯამებს – თუ მოდენულობამ ღმერთს, რელიგიას და დოგმებს შეხედა სკეფსისით და ადამიანს უთხრა, თავად იაზროვნეო, პოსტმოდერნულობამ უკვე კითხვა დაუსვა იდეოლოგიებს, რომლებიც, თავიანთი ტოტალური ბუნებით, „ღმერთის“ ჩანაცვლებას მიელტვოდნენ – რიტუალების, წესრიგის, ბელადის კულტის და ბევრი სხვა ელემენტის ფორმით.
ბრიტანელი ისტორიკოსი და, ჩემი აზრით, ბოლო დროის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და ღრმა მოაზროვნე, ტონი ჯატი წერდა – პოსტმოდერნულობა არა მხოლოდ ძველ სიმყარეებს უთხრის ძირს, არამედ საკუთრივ სიმყარის შესაძლებლობასო. ამით ადამიანს მართლაც დიდი და უპრეცედენტო თავისუფლება მიენიჭა. ყველას თავისი სიმართლე აქვს, ყველას თავისი ცხოვრების წესი აქვს, ყველას თავისი, სხვების ეკვივალენტური მსოფლმხედველობა აქვს – დიდი ნარატივების და გრანდიოზული იდეოლოგიების ეპოქა დასრულდა.
და სწორედ აქ მივადექით დღევანდელ პარადოქსულ ვითარებას და მთავარ სირთულეს. სადღაც, რაღაც მომენტში, რაღაც მონაკვეთში მოხდა თვისებრივი ცვლილება. ერთი სიმართლის არ არსებობით, ამ სხვადასხვა სიმართლეების მიღმა ისეთი ფუნდამენტური საკითხებიც გაბუნდოვანდა, როგორებიცაა: რა არის კარგი, რა არის ცუდი, რა არის კარგი პოლიტიკა, ან პოლიტიკა – ზოგადად. სიმართლე თუ აღარ არსებობს, ყველას თუ თავის სიმართლე აქვს, მაშინ უკვე მთავარი არის ის, თუ ვინ უკეთესად წარმოაჩენს თავის სიმართლეს – ვის უკეთესი „პიარი“ ექნება. და „სიმართლისშემდგომი ეპოქაც“ სწორედ ეს არის – შენ შენი ფაქტები გაქვს, მე ჩემი ალტერნატიული ფაქტები. რუსეთშიც, როგორც პომერანცევი აღწერს, არაფერია ნამდვილი და ყველაფერი შესაძლებელია. მთავარი – და ყველაფერი – არის პიარი.
ამდენად, პარადოქსულად – და ალბათ სევდისმომგვრელად – პოსტმოდერნულმა კლიმატმა დიდწილად ალბათ მართლაც წარმოშვა მემარჯვენე პოპულისტი პოლიტიკოსების ახალი ტალღა.
ლიბერალური დემოკრატია ნაციონალისტური პოპულიზმის აღზევების პირობებში
მაგრამ მაინც, რამ გამოიწვია ის, რომ ფილოსოფია, რომელიც დაიბადა გრანდიოზული იდეოლოგიების, დიდი ნარატივების, რეალობის ტოტალური ინტერპრეტაციების წინააღმდეგ, რომელსაც ადამიანისთვის თავისუფლება უნდა მოეტანა – მოგვევლინა ინსტრუმენტად მემარჯვენე პოპულისტი ძალების ხელში?
სწორედ ეს არის ის კითხვები, რომლებზეც პასუხებს ვეძებთ, ან უნდა ვეძებდეთ. და ჯერჯერობით არ გვაქვს.
ისიც აშკარაა, რომ ამ კლიმატმა – ასევე პარადოქსულად – საკუთრივ ლიბერალური დემოკრატია დააყენა დარტყმის ქვეშ. ფორმაცია, თუ წესრიგი, რომელიც მიიჩნეოდა ოპტიმალურ მოდელად სწორედ მეტაიდეოლოგიებისგან თუ ტოტალიტარიზმისგან დაცვის თვალსაზრისით. გავრცელებული განსაზღვრებით, ლიბერალურ დემოკრატიას – განსხვავებით, ვთქვათ, ფაშიზმისგან, ან კომუნიზმისგან – არ აქვს პრეტენზია ერთიანი, ტოტალური გადაწყვეტა მოუძებნოს სოციალურ, კულტურულ, ეკონომიკურ, საზოგადოებრივ პრობლემებს, კონფლიქტებს. ის ვერ აღმოფხვრის საზოგადოების გამხლეჩ ეკონომიკურ, სოციალურ, იდეოლოგიურ ფაქტორებს – მეტიც, აღიარებს, რომ ეს ფაქტორები არსებობდა, არსებობს და იარსებებს. ლიბერალური დემოკრატია უბრალოდ ამ ფაქტორებს აკონტროლებს, არეგულირებს, გარკვეულ ჩარჩოს უძებნის და ადამიანთა თანაცხოვრების ოპტიმალურ მოდელს გვთავაზობს.
დონალდ ტრამპის არჩევის შემდეგ, დასავლეთში არ წყდება დისკუსიები, წერილები თუ განცხადებები, რომ საფრთხის ქვეშაა სწორედ ის ლიბერალური კონსენსუსი, რომელიც დასავლეთში მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში იყო დამკვიდრებული. აშშ-ის არჩევნები ამის ყველაზე მკაფიო სიმპტომი იყო – თუმცა პროცესი ახლა არ დაწყებულა. პოპულისტები, “ხალხის” სახელით მოლაპარაკე რეაქციონერები ბევრგან ძლიერდებიან – იქნება ეს ბრიტანეთი, საფრანგეთი, პოლონეთი, უნგრეთი, თუ სხვა.
ბრიტანელი ისტორიკოსი, ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი ტიმოტი გარტონ ეში, მაგალითად, ახლახან წერდა:
„გამოწვევა უკვე აშკარაა – ჩვენ ვდგავართ ანტი-გლობალიზაციის გლობალიზაციის წინაშე; პოპულისტების სახალხო ფრონტის წინაშე; ნაციონალისტების ინტერნაციონალის წინაშე”. და დასძენდა – „უნდა მოვემზადოთ ხანგრძლივი ბრძოლისათვის, შესაძლოა მთელი თაობის მომცველი ბრძოლისათვის. ეს ჯერ კიდევ არ არის „პოსტ-ლიბერალური” მსოფლიო, მაგრამ შესაძლოა ასეთი გახდეს“.
აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ ეს პროცესები – რასაც გარტონ ეში ნაციონალისტური პოპულიზმის მომძლავრებას უწოდებს – თავისი ტალღური, ერთიანი ფორმით წარსულის მოვლენებსაც შეგვახსენებს. აქამდეც ბევრჯერ მომხდარა, რომ ერთი და იგივე ფენომენი, ერთდროულად, სხვადასხვა ეროვნულ თუ რეგიონულ განზომილებაში იჩენდა თავს. 1990-იანებში საქმე გვქონდა გლობალიზებულ ლიბერალიზმთან – უფრო ზუსტად კი ნეოლიბერალიზმთან; 1930-იანებში და 40-იანებში – ფაშიზმთან და კომუნიზმთან; მეცხრამეტე საუკუნეში იმპერიალიზმთან. ამდენად, ეს არ არის პირველი შემთხვევა, როცა გარკვეული ფორმაცია, თუ ტენდენცია გლობალურ კონტურებს იძენს.
დღეს უკვე დაახლოებით მეოთხედი საუკუნეა გასული ბერლინის კედლის და შემდეგ უკვე საბჭოთა კავშირის დანგრევიდან. იმ პერიოდიდან, როცა აკადემიაც და სამოქალაქო სივრცეც მოიცვა ოპტიმისტურმა განაცხადებმა დემოკრატიის გამარჯვების შესახებ. დასაწყისში ფრენსის ფუკუიამა ვახსენე – ამ ტალღის ერთ-ერთი მედროშე, თავისი პოზიციით, რომ დასავლური ლიბერალური დემოკრატია ბოლოს მმართველობის ყველა ფორმას დაამარცხებდა და ეს, შესაძლოა, კაცობრიობის პოლიტიკური და სოციო-კულტურული განვითარების საბოლოო ეტაპი გამხდარიყო. თუმცა ფუკუიამა არ ყოფილა მარტო და მის კონცეფციებზე გაცილებით უფრო სწორხაზოვანი მოსაზრებებიც უხვად გვხვდებოდა, მაგალითად ე.წ. „გარდამავალი პერიოდის“ – ანუ „ტრანზიციის“ – შესახებ. ოპტიმიზმით გაჯერებული მოსაზრებები, რომ პოსტსაბჭოთა ქვეყნები გადავიდოდნენ ავტორიტარიზმიდან დემოკრატიაზე, გეგმიური ეკონომიკიდან საბაზროზე და ასე შემდეგ.
ახლა – როცა უკვე ისტორიის დასასრულის დასასრულის, თუ „სიმართლისშემდგომ“ ეპოქაში ვართ და ვიცით, რომ ლიბერალური დემოკრატია არათუ არ გავრცელდა, ის საკუთრივ დასავლეთშიც დარტყმის ქვეშაა, კიდევ უფრო მეტად ფასობს ის მოაზროვნეები, რომლებიც 1990-იან წლებშიც ფრთხილად ეკიდებოდნენ რეალობას. დაახლოებით იმავე პერიოდში, როცა ფუკუიამამ ჯერ სტატია და შემდეგ უკვე წიგნი გამოაქვეყნა, ისტორიკოსმა მარკ მეზაუერმა ევროპაზე დაწერა წიგნი, რომელსაც, ნიშანდობლივად და არატიპურად, უწოდა “„ბნელი კონტინენტი“. ამ წიგნში ისტორიკოსი გვეუბნება, რომ ევროპაში დემოკრატიის გამარჯვება ფაშიზმზე და კომუნიზმზე არ იყო თავიდანვე ცხადი და გარდაუვალი – ეს მოიტანა ბედნიერმა შემთხვევითობამ. მაზოუერი გვაჩვენებს, რაოდენ გავრცელებული იყო ფაშიზმი გერმანიის, იტალიის და ესპანეთის მიღმა, რამდენ ქვეყანაში ჰქონდა მას ფეხი მოკიდებული, მათ შორის ინტელექტუალურ ელიტებში, მათ შორის კულტურულ ფორმებში. ავტორი გვაფრთხილებს – ნუ მივეცემით თვითტკბობას, ნუ გავხდებით პასიურები და ნუ ჩავთვლით, რომ ლიბერალური დემოკრატია არის, ასე ვთქვათ, მყარი მოცემულობა და მას ვერაფერი ვეღარ დაემუქრება. „ყველა იდეოლოგიას ახასიათებს თავისი უტოპიის ისტორიის დასასრულად წარმოჩინება – უნივერსალური კომუნიზმი იქნებოდა ეს, გლობალური რეიხი თუ გლობალური დემოკრატია. წარსული იკითხება აწმყოს ჩარჩოში – და, მაგალითად, ვასკვნით, რომ დემოკრატია ძალიან მყარადაა ჩაქსოვილი ევროპის წიაღში, მხოლოდ იმიტომ, რომ ცივი ომი დასრულდა ისე, როგორც დასრულდა“- წერს ის.
„ევროპული ღირებულებები“, რა თქმა უნდა გულისხმობს დემოკრატიულ ღირებულებებს. თუმცა, ევროპის წიაღში იშვა ასევე დესტრუქციული იდეები და ფორმაციებიც, ფაშიზმის და ნაციზმის სახით – როგორც აჯანყება და თავდასხმა განმანათლებლობის იდეალებზე, როგორც ევროპის ჰუმანისტური, რაციონალისტური და ოპტიმისტური მემკვიდრეობის უარყოფა და „რასობრივი სიწმინდის“ იდეაზე დაფუძნებული, დანაშაულებრივი და კაცთმოძულე იდეოლოგია. (და, სხვათა შორის, ევროპის ნაყოფია მარქსიზმიც, როგორც განმანათლებლობის პარადიგმის ერთ-ერთი ვარიაცია, რომელიც ადამიანის ემანსიპაციის მთავარ დაბრკოლებას კაპიტალისტურ ეკონომიკაში ხედავდა).
შესაბამისად, შეცდა თავად ისტორიაც – მეცნიერება – როცა პოლიტიკურ ინსტრუმენტად, შერჩევით ამბად გადაიქცა. „აღარ გვაქვს იმის ფუფუნება, რომ წარსულიდან მხოლოდ კარგი ავიღოთ და მას ვუწოდოთ ჩვენი მემკვიდრეობა. … ცუდი უარვყოთ, ჩავთვალოთ უსიცოცხლო ტვირთად, რომელსაც დრო თავისთავად მისცემს დავიწყებას“ – წერდა ჰანა არენდტი. ბოლო ათწლეულებში, როცა მსოფლიოც და საკუთრივ დასავლეთიც ლაპარაკობდნენ „დასავლურ ღირებულებებზე“, ავტომატურად მხოლოდ კარგი იგულისხმებოდა – ადამიანის უფლებები, ტოლერანტობა, დემოკრატია. ფაშიზმი ჩაითვალა აბერაციად, პათოლოგიად, გამონაკლისად – მაგრამ, სამწუხაროდ, ის არ მომკვდარა მეორე მსოფლიო ომის დასრულებასთან ერთად, ბერლინის ნანგრევებში. ისტორია, როგორც გვითხრეს, პირველ ჯერზე ტრაგედიის, შემდეგ კი ფარსის სახით მეორდება. და ჯერ კიდევ არ ვიცით, კონკრეტულად რას მოგვიტანს პოპულისტი ნაციონალისტი ფიგურების აღზევება, ამ თვალსაზრისით.
ამ იდეოლოგიური კრიზისით, რომელიც დადგა დღეს დასავლეთში, ძალიან ოსტატურად სარგებლობს რუსეთი. მისთვის დიდი გამართლებაა რაც ახლა ხდება – მაგალითად ის, რაც ჯერ კიდევ ერთი წლის წინ წარმოუდგენელი იქნებოდა: ამერიკაში ღია დემონსტრაციას აწყობენ თეთრკანიანთა რასის უპირატესობის იდეის მიმდევრები, ღიად სკანდირებენ ანტისემიტურ და რასისტულ განცხადებებს. ცხადია, პუტინის რუსეთი იტყვის – აი, ხომ ხედავთ რა ხდება, ამ ლიბერალებს თავისით ჩამოექცათ თავზე მთელი წესრიგიო. ეს ძალიან ცუდი და ჩვენთვის განსაკუთრებით არახელსაყრელი ვითარებაა.
როგორ გავიგოთ კრიზისი: კულტურული და ეკონომიკური პასუხები
და მაინც, როგორ გავიგოთ კრიზისი? კიდევ რა არის ის ფაქტორები, რომლებმაც დღევანდელ ცვლილებებს მისცა ბიძგი? რამ მოიყვანა დონალდ ტრამპი ხელისუფლებაში?
ამ კითხვებზე გაცემული პასუხები ორ ძირითად კატეგორიამდე დადის. ერთია, პირობითად, კულტურული ფაქტორებით ახსნა – რომ ამ ცვლილებებში მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო თეთრკანიანი კაცების სიბრაზე თუ შედარებით დაბალი კლასების რეაქცია ლიბერალურ, მულტიკულტურულ ამერიკაზე, ელიტის ქედმაღლობაზე, მათი პრობლემების სისტემატურ უგულებელყოფაზე. მაგრამ ასევე – და, ალბათ, კიდევ უფრო მეტად – მნიშვნელოვანია ეკონომიკური ფაქტორებიც – გლობალიზაციის და სამუშაოს ავტომატიზაციის შედეგად უმუშევრად დარჩენილი და მარგინალიზებული ხალხის უკმაყოფილება, ბრაზი და სისტემის მიმართ პროტესტი. ავტომატიზაციამ და კაპიტალის გლობალურმა მოძრაობამ მოიტანა ის, რომ დაიკარგა ბევრი სამუშაო ადგილი, მანქანათმშენებლობა სხვაგან გადავიდა. უამრავი მოქალაქე დარჩა სამსახურის გარეშე. მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი კეთილდღეობა და ფენომენალური ეკონომიკური ზრდა მოგონებად იქცა – მუშათა კლასი ახლა უმუშევარია, უიმედოდაა და არანაირი პერსპექტივა არ აქვს. ხოლო ტრამპი, მოგეხსენებათ, საარჩევნო კამპანიისას აქტიურად გამოდიოდა სამუშაო ადგილების ამერიკაში დაბრუნების პირობით.
კრიზისი და სოციალური უსამართლობა: სიმართლესთან დაბრუნება?
ამდენად, დღევანდელი კრიზისის გასაგებად მნიშვნელოვანია იმ კლიმატის გააზრება, რომელიც დასავლეთში, განსაკუთრებით აშშ-სა და ბრიტანეთში დამკვიდრდა 1970-იანი და 1980-იანი წლებიდან – და რომელსაც ნეოლიბერალიზმის, ან საბაზრო ფუნდამენტალიზმის სახელებით ვიცნობთ.
იმაზე, რომ ეს ეკონომიკური კლიმატი ადრე თუ გვიან საფრთხეს შეუქმნიდა დემოკრატიულ კულტურას, ზემოთ უკვე ნახსენები ავტორი, ტონი ჯატიც წერდა, ბევრ სხვა მოაზროვნესთან ერთად. პრობლემების სათავედ ჯატი ორი მთავარი ფაქტორის ერთობლიობას მიიჩნევდა – ზედმეტ ოპტიმიზმს „თავისუფალი ბაზრის“, თუ დაურეგულირებელი კაპიტალიზმის მიმართ და გადაჭარბებულ სკეფსისს სახელმწიფოს როლთან მიმართებით. ამ იდეოლოგიური კონფიგურაციების აქტუალიზაცია, წერს ჯატი, დასავლეთის უახლესი ისტორიის ნაყოფია – 1970-იანი და 80-იანი წლებიდან განვითარებული პროცესების. მანამდე, დასავლეთის საზოგადოებები სხვა ტრაექტორიით მოძრაობდნენ – უთანასწორობას ამცირებდნენ პროგრესული გადასახადების, მთავრობის მიერ ღარიბებზე გაცემული დახმარებების და სოციალური მომსახურების მეშვეობით. ცხადია, ეს სხვადასხვანაირი ფორმით ხდებოდა – სკანდინავიის ქვეყნები ბევრად უფრო იყვნენ ორიენტირებული თანასწორობაზე, ვიდრე სამხრეთ ევროპის სახელმწიფოები, ბრიტანეთი ან აშშ. მაგრამ პრინციპი, რომ მოქალაქეებს შორის უთანასწორობის მაღალი დონე მთელი საზოგადოებისთვის არის საზიანო და ვითარების გამოსწორებაზე სახელმწიფომაც უნდა იზრუნოს, მეტნაკლები ინტენსივობით ყველგან იჩენდა თავს.
ბოლო ათწლეულების განმავლობაში ვითარება თვისებრივად შეიცვალა – განსაკუთრებით აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში, რომლებსაც ჯატი „დერეგულირებული საბაზრო კაპიტალიზმის ეპიცენტრებად“ მოიხსენიებს, რეიგან-თეტჩერის მმართველობის შედეგად. სახელმწიფოს ვალდებულებებს დიდწილად გამოაკლდა სოციალური უთანასწორობის შემსუბუქება, მაგალითად, პროგრესული გადასახადების დაწესებით და სიმდიდრის გადანაწილების გზით. ამის ნაცვლად, უპირატესობა საბაზრო ძალებს მიენიჭა – პოზიციას, რომ შეძლებულთა ხელში სიმდიდრის მაქსიმალური კონცენტრაცია გამოიწვევდა მეწარმეობის განვითარებას და სამუშაო ადგილების შექმნას – და, ამის შედეგად, სიმდიდრე თავად „ჩააღწევდა“ ქვემოთ, ნაკლებშემოსავლიან ფენებამდე. არ დავბეგროთ მდიდრები, რათა კიდევ უფრო გამდიდრდნენ – შემდეგ მდიდარი შექმნის უფრო მეტ სამუშაო ადგილს, ეს იყო ლოგიკა.
მაგრამ ამ ლოგიკამ არ გაამართლა. უთანასწორობა კი არ შემცირდა, მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ნეოლიბერალური ეკონომიკის კრიტიკას დღეს უკვე ისეთ მეინსტრიმულ ტრანსნაციონალურ ორგანიზაციებთან წაიკითხავთ, როგორიცაა, მაგალითად, მსოფლიო ბანკი. დღეს ვიცით, რომ მსოფლიოში 62 უმდიდრესი მილიარდერი იმავე მოცულობის ქონებას ფლობს, რომელსაც მსოფლიოს მოსახლეობის ღარიბი ნახევარი. ცხადია, რომ ეკონომიკურმა ლიბერალიზმმა ახეირა ელიტები – ახლა უკვე გლობალიზებული ელიტები.
კიდევ ერთი მოაზროვნის სახელი უნდა ვახსენო აქ – გაშპარ მიკლოშ ტამაში, ძალიან საინტერესო უნგრელი ფილოსოფოსი, გამოდის ერთგვარად უჩვეულო ახსნით – რომ ლიბერალური დემოკრატიის კრიზისი, რომელსაც ტამაში შეუქცევადად მიიჩნევს, მოიტანა სოციალიზმის სიკვდილმა. ლიბერალური დემოკრატიის გადარჩენისთვის აუცილებელი იყო მუშათა მოძრაობის არსებობა და სოციალ-დემოკრატიის სახით მიღწეული, სტაბილური და მდგრადი კომპრომისი. ტამაშის ინტერპრეტაციაში, მეოცე საუკუნეში ერთმანეთს ეჯიბრებოდა არა თავისუფალი ბაზარი და საბჭოთა გეგმიური დემოკრატია, არამედ რეფორმირებული, შეზღუდული და რეგულირებული კაპიტალიზმი და საბჭოთა სისტემა. სოციალიზმის, როგორც ალტერნატივის სიკვდილმა კი ლიბერალურ დემოკრატიას სოციალური განზომილება გამოაცალა. სუსტდება კეთილდღეობის სისტემის ისეთი საბაზისო ელემენტები, როგორებიცაა ხელფასები, პენსიები, საჯარო სკოლები, უფასო ჯანდაცვა, საჯარო ტრანსპორტი, სოციალური საცხოვრებელი და სხვა.
ხშირად ისიც არ ახსოვთ ხოლმე, რომ „თავისუფალი ბაზარი“, როგორც ასეთი, პოლიტიკური და იურიდიული კონსტრუქტია. მას მოქმედებისთვის სჭირდება სასამართლო სისტემა, პოლიტიკური კლიმატი; ხშირად მას ძალადობით ამკვიდრებენ – გავიხსენოთ ინდონეზიის, ჩილეს მაგალითები.
გაზეთ „გარდიანის“ კომენტატორის და მკვლევრის, ჯორჯ მონბიოს თქმით, „თავისუფლება”, რომლის სახელითაც ხორციელდება ეს პოლიტიკა, რეალურად ნიშნავს თავისუფლებას სოციალური სამართლისგან, გარემოს წინაშე პასუხისმგებლობისგან, გადასახადებისგან. და, საბოლოო ანგარიშით – თავისუფლებას დემოკრატიისგან.
დემოკრატია ვერ იქნება იქ, სადაც ხალხის უმეტესობას ეზღუდება უფლება იყოს თავისუფალი სიღარიბისგან, შიმშილისგან, სამუშაო ადგილებზე ხიფათისგან და სიკვდილისგან; გარემოს დაბინძურებისგან; ბანკების უმართავობისგან; სადაც ერთმევა უფლება ჰქონდეს ჯანდაცვა, განათლება, საკვები და ჭერი. ასეთ ვითარებაში, ვიღებთ მზარდ სიბრაზეს, იმედგაცრუებას, სასოწარკვეთას, შიშს – რაც ბევრ გამოვლინებას ჰპოვებს, ქმნის ნოყიერ ნიადაგს ნაციონალისტი პოპულისტი პოლიტიკოსებისთვის და აძლიერებს ქსენოფობიას, უცხოს, მიგრანტების შიშს.
დასავლეთის ქვეყნების მიერ გამოვლილი ტრაექტორია და დღევანდელი ვითარება, ვფიქრობ, მრავლისმთქმელი გაფრთხილება უნდა იყოს ჩვენთვისაც, საქართველოში, სადაც ჩვენი უამრავი თანამოქალაქე კვლავ სიღატაკეში და ეკონომიკურ სასოწარკვეთაში ცხოვრობს. ასეთ ვითარებაში ნებისმიერი „წინსვლა“ მხოლოდ ილუზია შეიძლება იყოს. ლიბერალური დემოკრატია ვერ არსებობს სოციალური სამართლიანობის გარეშე. და შესაძლოა სწორედ ამის აღიარება, ამ გარემოებაზე შეთანხმება იყოს ის ერთადერთი გზა, რომელიც „სიმართლისშემდგომ ეპოქაში“ სიმართლესთან დაგვაბრუნებს.
