10 დეკემბერი ადამიანის უფლებების დაცვის საერთაშორისო დღეა. ხელისუფლება ამბობს, რომ უფლებების დაცვა მისთვის პრიორიტეტია. რა ჩანს საქმით – დარღვეულ უფლებებზე რეაგირებით ან კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანით? რამდენად იქმნება ადამიანის უფლების დაცვის მექანიზმები ქვეყანაში – „ბათუმელები“ არასამთავრობო ორგანიზაცია „კონსტიტუციის 42-ე მუხლის“ იურისტს, არჩილ ჩოფიკაშვილს ესაუბრა.
– ბატონო არჩილ, თქვენი შეფასებით, რა იყო ყველაზე პრობლემური საკითხი მიმდინარე წელს ადამიანის უფლებების დაცვის კუთხით?
– იყო იგივე საკითხები, რაც გამოგვყვა წინა წლებიდან. ყველაზე დიდი პრობლემა, ალბათ მაინც, პირადი ცხოვრების ამსახველი ვიდეო და აუდიოჩანაწერების გავრცელება იყო. დანაშაული შესაძლოა ყველგან მოხდეს, მაგრამ მნიშვნელოვანია, რა რეაგირება მოჰყვება მას. ამ შემთხვევაში, რაიმე ხელშესახები შედეგი არ დამდგარა და პროკურატურამ ბოლო განცხადებებით აღიარა, რომ უცხო ქვეყნებთან თანამშრომლობის გარეშე, ფაქტობრივად, ვერაფერს გამოიძიებენ. პრობლემა იყო, მაგალითად, ისეთი ფუნდამენტური უფლების დაცვა, როგორიც არის საკუთრების უფლება. რაც ამ კუთხით შეიცვალა, არის ის, რომ ახლად აღმოჩენილი გარემოების შემთხვევაში პროკურატურას შეუძლია ხელახლა მიმართოს სასამართლოს და შეიცვალოს კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილება. მნიშვნელოვან პრობლემად რჩება ნარკოტიკებთან დაკავშირებული დანაშაული. ახლახან `კონსტიტუციის 42-ე მუხლმა~ მიიღო საქმე, სადაც მთავარი პრობლემა არის ისევ ეფექტური გამოძიება: ქუჩაში დამონტაჟებულ სათვალთვალო ვიდეოკამერებს უნდა დაეფიქსირებინა ფაქტი, რაზეც აცხადებდა მოქალაქე პრეტენზიას, მაგრამ მივიღეთ პასუხი, რომ ამ საათებში ეს ვიდეოკამერები იყო გამორთული. მსგავსი ფაქტები აჩენს დიდ ეჭვს, რომ გარვეულ არაკეთილსინდისიერებასთან გვაქვს საქმე.
– სამართალდამცველები მაინც აკავებენ და პოლიციის განყოფილებაში 12 საათს აჩერებენ მოქალაქეს ნარკოტესტირებისთვის იმის მიუხედავად, რომ დაკავებული წინააღმდეგია ბიოლოგიური მასალის ჩაბარებაზე. რა განაპირობებს ამ პრაქტიკის უცვლელობას?
– ეს მანკიერი პრაქტიკაა ადამიანის უფლებების წინააღმდეგ. სახელმწიფომ ვერანაირი აქტიური რეგულირება ვერ შეიმუშავა ამ კუთხით. ჩემი აზრით, პრობლემაა თავად ხელისუფლების მხრიდან ამ პრობლემის აღქმა, მაგალითად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება მარიხუანასთან დაკავშირებით, მაგრამ შემდეგ კანონმდებლობაში საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება არ ასახულა. როცა ვსაუბრობთ ადამიანის უფლებებზე, ყველაზე მნიშვნელოვანი არის ის, რომ მართლმსაჯულების პრობლემა ისევ არსებობს საქართველოში. თუ მართლმსაჯულება არ იქნება მოწოდების სიმაღლეზე და სამართლიანი სასამართლოს უფლებით ვერ იქნება უზრუნველყოფილი თითოეული მოქალაქე, სხვა დარღვევებისთვის ყოველთვის იქნება გახსნილი სივრცე.
– რამდენად ქმნის ხელისუფლება უფლებების დაცვაზე ორიენტირებულ მექანიზმებს?
– ცვლილებები, რაც შევიდა კანონმდებლობაში, განხორციელდა ასოცირების ხელშეკრულების ფარგლებში აღებული ვალდებულებების შესასრულებლად. ამის შემდეგ, ფაქტობრივად, მნიშვნელოვანი და საჭირო ცვლილებები კანონმდებლობაში არ შესულა. მაგალითად, პრობლემაა დღემდე სისხლის სამართალში შეჯიბრებითობის და მხარეთა თანასწორობის პრინციპების დაცვა. პრობლემაა სასამართლოს ხელისუფლების ფორმირების წესი. ადამიანის უფლებების დაცვა უფრო თვითდინებაზეა… მაგალითად, ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილება შესაძლოა არც კი აღსრულდეს იმის გამო, რომ კონკრეტული უფლებამოსილება არც ერთ ადმინისტრაციულ ორგანოს არ აქვს გადაწყვეტილების აღსრულებაზე. პასუხისმგებლობა ეკისრება, ზოგადად, მთავრობას და მისი კეთილი ნებაა, შეასრულებს მას თუ არა. ჯერჯერობით არც ამ მიმართულებით მუშაობენ.
– უკვე დაიწყო საერთო სასამართლოებში მოსამართლეთა უვადოდ დანიშვნა. რეფორმა მიდის საკონსტიტუციო სასამართლოშიც. გაქვთ განცდა, რომ ეს პროცესი მიმართულია სასამართლო სისტემის მეტი დამოუკიდებლობისთვის?
– უვადოდ დანიშნული მოსამართლის გათავისუფლება ისევ შეიძლება, როგორც ეს აქამდე იყო შესაძლებელი. შესაბამისად, არსებითად არაფერი შეცვლილა. პირიქით, მოსამართლეების უვადოდ დანიშვნა აღიზიანებს ადამიანებს. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში არიან ის მოქალაქეები, რომლებიც ხედავენ, რომ მოსამართლეები და პროკურორები, რომლებიც სათავეში ედგნენ მათი უფლებების დარღვევას, დღეს არიან იმავე თანამდებობებზე, ან დაწინაურდნენ. რაც შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს, იქ ხელისუფლებამ წელს შეცვალა გადაწყვეტილების მიღების წესი. აქამდე მხოლოდ ხმათა უბრალო უმრავლესობა იყო საკმარისი. შესაბამისად, უფრო რთული გახდა საკონსტიტუციო სასამართლოში მოსარჩელისთვის საქმის წარმატებით დასრულება. ჩვენ ვთვლით, რომ ეს გაზრდილი ბარიერები კარგს არაფერს გამოიწვევს ადამიანის უფლებების დაცვის კუთხით. ეს არის ნაბიჯი უკან.
– რატომ ვერ შეიქმნა დღემდე დამოუკიდებელი საგამოძიებო ორგანო, რომელიც სამართალდამცველების სავარაუდო დანაშაულის ფაქტებს გამოიძიებს? „ბათუმელების“ არქივიდან რამდენიმე შემთხვევა მინდა გავიხსენო: პოლიციელი მანქანით დაეჯახა ქალს, რომელიც გარდაიცვალა. ბათუმის პოლიციის მე-6 განყოფილებაში ნეკნი ჩაუმტვრიეს მოქალაქე ირაკლი ქაჯაის. ამ და სხვა მსგავსი შემთხვევების გამოძიება პოლიციელების წინააღმდეგ დღემდე არ დასრულებულა.
– სამართალდამცავთა მიერ ჩადენილ დანაშაულებზე რომ არ ხდება სათანადო რეაგირება, ეს აღარ არის ახალი. საგამოძიებო ორგანო, რომელიც მხოლოდ პარლამენტთან იქნება ანგარიშვალდებული, პარლამენტმა უნდა შექმნას. ამის ნება აქამდე ვერ გაჩნდა. მეცხრე მოწვევის პარლამენტმა მუშაობა უკვე დაიწყო, თუმცა ჯერჯერობით ეს საკითხი არ გააქტიურებულა.
როცა სისტემაში მუშაობენ პოლიციელები, რომელთა მიმართ არაერთი დასაბუთებული პრეტენზია ყოფილა წარსულშიც, ბუნებრივია, ეს საზოგადოებაში აჩენს უსამართლობისა და ნიჰილიზმის გრძნობას.
– წლის დასაწყისში მოწმეთა დაკითხვის ახალი წესი ამოქმედდა, რომლის მიხედვითაც მოწმის იძულებით დაკითხვა საგამოძიებო ორგანოს მხოლოდ მოსამართლის დასწრების შემთხვევაში აქვს. მხოლოდ რამდენიმე მოქალაქემ ისარგებლა ამ უფლებით. რატომ ვერ მუშაობს ეს წესი?
– თავიდანვე მქონდა მოლოდინი, რომ ეს წესი ვერ იმუშავებდა. ეს არ იყო ეფექტური გადაწყვეტილება, რადგან მოწმისგან ჩვენების მიცემის ვალდებულება არსად გამქრალა. მოწმეს ურჩევნია, მივიდეს გამომძიებელთან და მისცეს ჩვენება, ვიდრე ხელახლა დაიბარონ და მოსამართლის თანდასწრებით დაკითხონ. მთავარი ფაქტორი აქ არის ფსიქოლოგიური ზეწოლა. როგორც მოწმედ დაკითხული პირები ყვებიან, როცა ისინი უარს ამბობენ ნებაყოფლობით ჩვენების მიცემაზე, პროკურატურაში ეუბნებიან, რომ ახლა თუ არ მომცემ ჩვენებას, ესე იგი, რაღაც გაქვს დასამალი და შეიძლება შენც ბრალდებული გახდეო.
– „ანტიდისკრიმინაციული კანონი“ როგორ მუშაობს თქვენი მონაცემებით? მაგალითად, ქობულეთის პანსიონის საქმეზე ბათუმის საქალაქო სასამართლომ დაადგინა დისკრიმინაციის ფაქტი, თუმცა სასამართლოს დარბაზშივე დისკრიმინაციაში მხილებულმა პირებმა თქვეს, რომ მუსლიმ თემს პანსიონის გახსნის უფლებას არ მისცემდნენ. თქვენ როგორ წარმოგიდგენიათ სასამართლოს ამ გადაწყვეტილების აღსრულება?
– პრაქტიკამ აჩვენა, რომ მხოლოდ დისკრიმინაციის ფაქტის დადგენა არაფერს ცვლის. დადგინდა, მერე რა? ხშირად ჩვენთვისაც დაუსვამთ ეს შეკითხვა ჩვენი დაცვის ქვეშ მყოფ პირებს. კანონი ითვალისწინებს კომპენსაციის მოთხოვნასაც, მაგრამ ეს უფლება აქამდეც ჰქონდა ნებისმიერ მოქალაქეს. „ანტიდისკრიმინაციული კანონის~ მიღება დადებითი მოვლენა იყო, მაგრამ ის უნდა დაიხვეწოს იმ რეალობის გათვალისწინებით, რაც გვაქვს. დისკრიმინაციის ფაქტის დადგენა თავისთავად უნდა იწვევდეს შედეგს და შესაბამის პასუხისმგებლობას. ჩვენ რამდენიმე საქმე გვქონდა, რომელიც ასევე დააკმაყოფილა სასამართლომ. ეს შეეხებოდა დისკრიმინაციას სამუშაო ადგილებზე, ასევე პოლიტიკური ნიშნით დისკრიმინაციას.
– ციხეებში რა მდგომარეობაა? – „ბათუმელებმა“ წლის განმავლობაში არაერთი პატიმრის წერილი მიიღო სხვადასხვა დარღვევაზე. ბოლოს ერთ-ერთი პატიმრის შესახებ ვწერდით, რომელსაც გაშიშვლებას და ბუქნების გაკეთებას აიძულებდნენ.
– უფლებების დაცვის კუთხით ციხეში ისევ ბევრი პრობლემა არსებობს, თუმცა ყველაფერი შეფარდებითია და თუ ჩვენ შევადარებთ 2012 წლამდე არსებულ ვითარებას, რაზეა საუბარია… ჩვენ ვფიქრობთ, რომ უნდა შეიქმნას ალტერნატიული მონიტორინგის შესაძლებლობა, სახალხო დამცველთან არსებული მონიტორინგის სისტემის პარალელურად. ამ მონიტორებს აუცილებლად უნდა შეეძლოთ შეზღუდვის გარეშე განახორციელონ აუდიო და ვიდეოჩაწერა სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში. ეს რადიკალურად შეცვლის ვითარებას, რადგან არსებული დარღვევები სათანადოდ დაფიქსირდება და შეფასდება. ციხესთან დაკავშირებული პრობლემები ძირითადად გამოწვეულია საკანონმდებლო რეგულაციების არარსებობით. კანონის დონეზე უნდა იყოს დაცული ადამიანის უფლებები, მათ შორის ციხეში.
