ავტორი: ესმა გუმბერიძე, აქტივისტი
2018 წლის 24 იანვარს, მთავრობის კანცელარიაში გაიმართა შეხვედრა ადამიანის უფლებათა 2018-2020 წლების სამთავრობო სამოქმედო გეგმის მე-19 თავთან დაკავშირებით, რომელიც შშმ პირთა უფლებებს მოიცავს. საუბარი შეეხო ჯანდაცვის სამინისტროს კომპეტენციაში შემავალ საკითხებს, რადგან ისინი ბორჯომის შეხვედრაზე (2017 წლის 26-27 დეკემბერი) არ ყოფილან და იქ ამ საკითხების გავლა ვერ მოესწრო. თუმცა ვერც ამ შეხვედრაზე შევძელით ბევრ რამეზე კონკრეტული შეთანხმება.
ადამიანის უფლებათა 2018–2020 წლების სამთავრობო სამოქმედო გეგმის პროექტის განხილვა დაიწყო 2017 წლის ოქტომბრიდან, როდესაც მისი პირველადი ვერსია გავრცელდა არასამთავრობო ორგანიზაციებში. გეგმა არის 2014-2020 წლების საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული სტრატეგიის შესასრულებლად გამიზნული ინსტრუმენტი. ის მოიცავს მრავალ უფლებას (მაგალითად, მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობა, გამოხატვის თავისუფლება) ასევე სხვადასხვა უმცირესობის დაცვისკენ მიმართულ თავებს (გენდერული თანასწორობა, ბავშვთა უფლებები, ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების უფლებები, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებები).
საკითხით დაინტერესებულ არასამთავრობო ორგანიზაციებს გეგმასთან დაკავშირებული თავიანთი კომენტარები საქართველოს მთავრობის ადამიანის უფლებათა სამდივნოსთვის 2017 წლის 10 ნოემბრამდე უნდა გადაეგზავნათ. 2017-2018 წლების დეკემბერ-იანვრის პერიოდში შშმ პირთა უფლებებთან დაკავშირებით საქართველოს მთავრობის ადმინისტრაციის ადამიანის უფლებათა სამდივნო, კონკრეტულ საკითხებზე პასუხისმგებელ სახელმწიფო უწყებებს და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებს შორის 3 ოფიციალური შეხვედრა გაიმართა: 2017 წლის 14 დეკემბერს თბილისში, მთავრობის კანცელარიაში, ამავე წლის 26 დეკემბერს ბორჯომში და წელს, 24 იანვარს ისევ მთავრობის ადმინისტრაციის შენობაში.
ახლა ვაპირებ ვისაუბრო 24 იანვრის შეხვედრის დროს განხილულ ძირითად საკითხებზე.
ძირითადი კამათი შეეხებოდა 2020 წლის ბოლოს რა შედეგი უნდა გვქონდეს. არასამთავრობოები ვითხოვდით, რომ შემუშავდეს როგორც შეფასების ინსტრუმენტი, ასევე ამ ინსტრუმენტით ადამიანთა შეფასება და სტატუსის მინიჭება დაიწყოს; ასევე გადაფასდეს იმათი სტატუსის და ხელახლა მიენიჭოს, ვისაც უკვე აქვს. ჯანდაცვის სამინისტრომ უარი თქვა კონკრეტული ოდენობისა და პროცენტული მაჩვენებლის განსაზღვრაზე, თუ რამდენი ადამიანი ეყოლებათ შეფასება-გადაფასებული, რადგან ადამიანური და ფულადი რესურსი არ ჰყოფნით. ამასთან არ იციან, ზუსტად რამდენი ადამიანი მოვა ახალი სისტემის ფარგლებში სტატუსის მინიჭების და შეფასების მოთხოვნით. კიდევ ერთი პრობლემა: ვის, რა კატეგორიის პენსია უნდა დავუნიშნოთ/დავუტოვოთ და ვის მხოლოდ სერვისები.
სამინისტრომ განაცხადა, რომ ეს პროცესი შეფასების ახალი სისტემის პარალელურად ვერ მოხდება, რადგან ჯერ ყველა რეგიონში უნდა გვყავდეს ახალი სისტემით შეფასებული შშმ პირები და თანაც ყველა ტიპის შეზღუდვით, მათი საჭიროებები რომ ვიკვლიოთ და ის, თუ არსებული სერვისებიდან რომელია საჭირო და გამოსადეგი და რომელი – არა.
ჯანდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებმა ასევე განაცხადეს, რომ ახლო მომავალში, მათ შორის 2020 წლის შემდეგაც, არ გეგმავენ ზრდასრულთა რეაბილიტაციაზე თანხების გამოყოფას სახსრების შეზღუდულობის გამო. მათ აღნიშნეს, რომ ბავშვთა რეაბილიტაციისგან განსხვავებით, რომელსაც პრევენცია ან მდგომარეობის გაუმჯობესება შეუძლია, ზრდასრულთა რეაბილიტაცია მიმართულია მხოლოდ კონკრეტული მდგომარეობის შესანარჩუნებლად და გაუარესების თავიდან ასაცილებლად. USAID/აშშ საერთაშორისო დახმარების სააგენტოს პროექტი, რომლითაც იგეგმება სარეაბილიტაციო კლინიკების შექმნა გრანტის თანხის ამოწურვის შემდეგ, რაც 4 წელიწადში მოხდება, ალბათ ვერ იქნება მდგრადი, რადგან ცოტა შშმ პირი თუ შეძლებს რეაბილიტაციაში თავისი სახსრებით ფულის გადახდას.
არასამთავრობო სექტორმა მოითხოვა, შეიქმნას სხვადასხვა სერვისის (მაგალითად, დღის ცენტრების, დამხმარე საშუალებების, ადრეული ჩარევის, შინ მოვლისა…) ერთიანი სტანდარტი მთელი ქვეყნის მასშტაბით. ისეთი სტანდარტი, რომელსაც დაემორჩილება ადგილობრივი თვითმმართველობებიც, როცა ისინი აფინანსებენ რამე სერვისს, რადგან უამრავი მუნიციპალიტეტის მიერ დაფინანსებული დღის ცენტრი ვერ აწვდის შესაბამისი ხარისხის მომსახურებას ბენეფიციარებს. ამაზე ჯანდაცვის სამინისტრომ განაცხადა, რომ თვითმმართველობებზე არ აქვთ ფორმალური ზედამხედველობის უფლება და არაფორმალურად ისედაც ეცდებიან სტანდარტზე საუბარს.
დეინსტიტუციონალიზაციაზე (დიდკონტიგენტიანი შშმ პირებისთვის განკუთვნილი პანსიონატებიდან, ასევე ფსიქიატრიულ საავადმყოფოებში არამწვავე მდგომარეობაში, ძირითადად ოჯახის წევრთა უარის გამო მათთან თანაცხოვრებაზე ანდაც უსახლკარობის გამო ჩასახლებული ადამიანების გამოყვანა, შესაბამისი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა, რათა შეძლონ დამოუკიდებლად ან მცირე ჯგუფებად ცხოვრება დახურულ და გეოგრაფიულად ადამიანების დასახლებებს მოწყვეტილ პანსიონატებს მიღმა) ჯანდაცვამ თქვა, რომ პირდაპირ დეინსტიტუციონალიზაციას ვერ ჩაწერენ რადგან დიდი ინსტიტუციებიდან ხალხის უმრავლესობას გასვლა არ უნდა, არიან შეშინებულები, მიუჩვეველნი დამოუკიდებელ ცხოვრებას. ამიტომ შემოგვთავაზეს, რომ ჩაწერდნენ სათემო მომსახურების გაძლიერებას და დეინსტიტუციონალიზაციის ხელშეწყობას.
ქმედუნარიანობის რეფორმასთან დაკავშირებით არასამთავრობოთა ინიციატივა იყო, ჯანდაცვის სამინისტროსთან შექმნილიყო ერთგვარი საკოორდინაციო საბჭო, სადაც შევიდოდნენ ასევე პარლამენტისა და სასამართლო სისტემის წარმომადგენლები. ეს იქნებოდა ხელისუფლების სამივე შტოს შორის საკონტაქტო ჯგუფი ქმედუნარიანობის მიმართულებით, რომელიც ხელს შეუწყობდა შესაბამისი პოლიტიკის განსაზღვრას, საკანონმდებლო ინიციატივების შემუშავებასა და სასამართლო პრაქტიკის შესაბამისობაში მოყვანას. თუმცა სამინისტრომ თქვა, რომ ვერანაირ პასუხისმგებლობას ვერ აიღებს ამ ჯგუფის წევრთა ჩართულობის უზრუნველყოფაზე და ვერც ამ ჯგუფის ფარგლებში მიღებულ გადაწყვეტილებებზე, რადგან საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლება ჯანდაცვის სამინისტროს არ ექვემდებარება და მათზე პასუხისმგებლობას ვერ აიღებს. ბოლოს დაგვთანხმდნენ, რომ კვლევა ჩაეტარებინათ რეფორმის ეფექტურობისა და მომავალში მის დასახვეწად გასატარებელ ღონისძიებათა შესახებ.
არასამთავრობოებმა დააფიქსირეს, რომ ზრდასრული შშმ პირები და შშმ ბავშვთა მშობლები ხშირად ამბობენ, რომ ჯანდაცვის პროგრამით უზრუნველყოფილი ანაზღაურებული სერვისები არ შეესაბამება მათ საჭიროებებს. ამაზე სამინისტროს წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ საკმაოდ ხშირია კლინიკების მხრიდან არაკეთილსინდისიერი მოქცევა – ისინი თანხას ართმევენ ისეთ სერვისებში, პროცედურებში, გამოკვლევებში, რაც ანაზღაურებულია საყოველთაო ჯანდაცვით. სამინისტროს წარმომადგენლების თქმით, შშმ პირთათვის განკუთვნილი საყოველთაო ჯანდაცვის პაკეტი საკმაოდ ფართო და უნივერსალურია და ნებისმიერი შშმ პირის საჭიროებებს წესით უნდა ფარავდეს.
არც იმაზე გაგვცეს ჯანდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებმა პასუხი, თუ დეტალურად როგორი იქნება გაეროს 2006 წლის შშმ პირთა უფლებების კონვენციის საქართველოში დანერგვის მაკოორდინირებელი ორგანო, რა წესით დაკომპლექტდება ის, რა ვადით, რა კრიტერიუმით აირჩევიან/დაინიშნებიან მასში შემავალი პირები, რამდენი ადამიანი იქნება. მხოლოდ ის არის ცნობილი, რომ ეს ორგანო ჯანდაცვის სამინისტროს ბაზაზე შეიქმნება.
ბოლოს მე გამოვედი ინიციატივით, შეიქმნას სპეციალური მობილური აპლიკაცია, რომელშიც შეიყვანენ ყველა იმ პროცედურისა და დაავადების მკურნალობის კოდს, რომელიც ანაზღაურდება საყოველთაო ჯანდაცვის პროგრამის ფარგლებში. ადამიანს შეეძლება შეიყვანოს პროცედურის/გამოკვლევის/მომსახურების დასახელება, რისი მიღებაც სურს, ასევე საკუთარი სტატუსი (მაგალითად, შშმ პირი, სოციალურად დაუცველი, პენსიონერი, დევნილი, ვეტერანი…) აპლიკაციამ კი მიაწოდოს ინფორმაცია, ანაზღაურდება თუ არა ეს მომსახურება და რა პროცენტული წილით. ეს აგვარიდებს კლინიკების არაკეთილსინდისიერებას. ამაზე ჯანდაცვის სამინისტროს თანამშრომელმა თქვა, რომ უნდა ჰკითხოს IT-ს, რამდენად განხორციელებადია ამგვარი აპლიკაციის შემუშავება.
ჩემს კიდევ ერთ შეთავაზებაზე – შშმ პირთა უფლებებისა და მათთან შესაბამისი კომუნიკაციის ეტიკეტის წესების შესახებ სწავლების კომპონენტი შეეტანათ სამედიცინო პერსონალის განგრძობადი განათლების ტრენინგმოდულებში, ჯანდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებმა თქვეს, რომ ეცდებიან ამაზე იფიქრონ.
აქვე დავამატებ, რომ ბორჯომის შეხვედრის (წინ უსწრებდა 24 იანვრის შეხვედრას) გადამუშავებული გეგმის სამუშაო ვერსიაში მაინც არ მოხვდა საზოგადოებრივ ტრანსპორტში გაჩერებების გახმოვანების, ხოლო სმენის არმქონე პირთათვის ტაბლოზე თვალსაჩინო ადგილას დაწერის, ასევე ავტობუსების გარე გახმოვანებით აღჭურვის მოთხოვნა, რათა ხდებოდეს გაჩერებას მიმდგარი ავტობუსის ნომრის გამოცხადება, რასაც მე ვითხოვდი. ჩემს ამ ინიციატივებზე უარის თქმის საბაბად ის დასახელდა, რომ საზოგადოებრივ ტრანსპორტთან დაკავშირებული საკითხები შედის არა ცენტრალური მთავრობის, არამედ ადგილობრივი თვითმმართველობის კომპეტენციაში. მაგრამ იბადება კითხვა: რატომ შეიტანეს გეგმაში საზოგადოებრივი ტრანსპორტის მძღოლთა დატრენინგების საკითხი შშმ პირებთან დაკავშირებულ საკითხებთან მიმართებაში? ან რაღატომ იქნა შეტანილი გეგმის პროექტში ცესკოს მიერ განსახორციელებელი ღონისძიებები, მაშინ როცა ცესკო ასევე არ არის მთავრობის დაქვემდებარებაში?
ამჟამად ზემოთაღწერილი რამდენიმე შეხვედრის პროცესში გადამუშავებული სამოქმედო გეგმის პროექტი უკვე გამოქვეყნებულია სამთავრობო ვებგვერდზე და ელოდება მთავრობის მიერ დამტკიცებას. ჩემი შეფასებით ვერაფერზე ვერ გამოიკვეთა კონკრეტული აზრი და შეთანხმების წერტილები ან თითქმის ვერაფერზე. საბოლოოდ ისიც ვერ გახდა ჩემთვის ცხადი, ამ საკითხებიდან რომელი რა ფორმით შევა სამოქმედო გეგმაში.
ავტორის შესახებ: ესმა გუმბერიძე არის 23 წლის, აქტივისტი, პლატფორმა ახალი შესაძლებლობებისთვის თანადამფუძნებელი და სახალხო დამცველთან არსებული გაეროს 2006 წლის შშმ პირთა უფლებების კონვენციის პოპულარიზაციის, დაცვისა და იმპლემენტაციის მონიტორინგის საბჭოს მოწვეული წევრი.
ესმა გუმბერიძემ დაამთავრა უსინათლოთა სკოლა, ფლექსის პროგრამით ამერიკის შეერთებულ შტატებში სწავლობდა ერთი წლის განმავლობაში. შემდეგ განათლების მიღება გააგრძელა თავისუფალ უნივერსიტეტში და თსუ-ში.
